Świat Prawosławia

Ikony Matki Bożej

Wyłączając Zbawiciela, w chrześcijańskiej ikonografii nie ma żadnego przedmiotu, który wyobrażano by tak często i z taką miłością, jak lik Przenajświętszej Dziewicy. We wszystkich czasach malarze ikon próbowali przekazać likowi całe piękno, czułość, godność i wzniosłość, na jakie tylko było stać ich wyobraźnię.
Matka Boża na ruskich ikonach zawsze jest smutna (zatroskana). Smutek ten bywa raz żałosny, raz jasny, jednak zawsze przepełniony jest mądrością i siłą duchową. Bogurodzica może uroczyście "objawiać" Dzieciątko światu, może czule przyciskać Syna do Siebie albo lekko Go podtrzymywać. Zawsze jest Ona pełna błogosławieństwa (błagowienija), kłania się Swojemu Boskiemu Dzieciątku i potulnie zgadza się na nieuniknioność ofiary.
Jako zamężna kobieta, Przeczysta ma na głowie nakrycie, opadające na ramiona, według zwyczaju żydowskich kobiet tamtego czasu. To nakrycie, albo narzutka, po grecku nazywa się miforij. Miforij zwykle maluje się kolorem czerwonym (symbol cierpień i przypominanie o królewskim pochodzeniu). Dolne ubrania maluje się w kolorze błękitnym, jako znak niebieskiej czystości Bogurodzicy, najdoskonalszej z ludzi.
Inny ważny szczegół ubrania Bogurodzicy to zarękawki. Zarękawki to detal szat kapłanów; na ikonach to symbol współsłużenia Matki Bożej (a nie w jej osobie całego Kościoła) - Arcykapłanowi - Chrystusowi.
Na czole i na ramionach Bogurodzicy przedstawiane są trzy złote gwiazdy. Podobne ozdoby, zrobione z metalu, były rozpowszechnione w starożytności. Gwiazdy na ikonach maluje się na znak tego, że Bogurodzica przed Bożym Narodzeniem, w trakcie Narodzin i po Nich, była Dziewicą. Oprócz tego, trzy gwiazdy są symbolem Świętej Trójcy. Na niektórych ikonach figura Dzieciątka Jezusa zakrywa jedną z gwiazd, symbolizując tym samym Wcielenie drugiej postaci Świętej Trójcy - Boga Słowa.
Istnieje pięć głównych typów wyobrażeń Matki Bożej to:
1. "Modląca się";
2. "Przewodniczka";
3. "Umilenije";
4. "Wsiemiłostiwaja";
5. "Orędowniczka".

1. "Modląca się" ("Oranta", "Panagia", "Znak")

To wyobrażenie spotykane jest już w katakumbach pierwszych chrześcijan. Matka Boża przedstawiona jest na ikonie twarzą do przodu, z rękami uniesionymi na poziomie głowy, rozłożonymi na stronyi zgiętymi w łokciach. Od dawnych czasów gest ten oznacza modlitewne zwrócenie się do Boga. Na Jej łonie, na tle okrągłej sfery znajduje się Spas Emanuel, dzieciątko Jezus.
Ikony tego typu nazywane są również "Oranta" (gr. "modląca się") i "Panagia" (gr. "najświętsza"). Na Ziemi Ruskiej obraz ten nazywano "Znakiem", i, jak zdarzyło się to 27 listopada 1169 roku, w czasie szturmu drużyny Andreja Bogoliubskiego na Nowgorod, mieszkańcy oblężonego miasta wynieśli na mury ikonę. Jedna ze strzał przeszyła obraz, i Bogurodzica obróciła się ku miastu twarzą, wylewając łzy. Łzy padły na fieloń biskupa nowgorodzkiego - Jana, i zakrzyknął: "O, cudzie przedziwny! Jak to możliwe, że z suchego drzewa ciekną łzy? Królowo! Dajesz nam znak, że modlisz się przed Twoim Synem o zbawienie grodu". Natchnieni nowgorodczanie odparli pułki suzdalskie...
W świątyni prawosławnej wyobrażenia tego typu tradycyjnie umieszcza się w górnej części ołtarza.

2. "Przewodniczka" ("Odigitria")

Matka Bo?a Odigitrija.Monachini Julianija (Soko?owa). XX w.

Na tej ikonie widzimy Matkę Bożą, której prawa ręka wskazuje na Boże Dzieciątko - Chrystusa, zasiadającego na lewej ręce. Wyobrażenia są surowe, o prostych twarzach, głowy Chrystusa i Przeczystej Dziewicy nie dotykają się.
Bogurodzica jakby mówi całemu rodowi ludzkiemu, że prawdziwą drogą jest droga do Chrystusa. Na tej ikonie występuje Ona jako przewodniczka do Boga i zbawienia wiecznego. Jest to także jeden z najstarszych typów wyobrażenia Bogurodzicy, który, jak uważają, odnosi się do pierwszego malarza ikon - apostoła Łukasza.
Na Rusi wśród ikon tego typu najbardziej znane są: Smoleńska, Tichwińska, Iwierska.

3. "Umilenije" ("Eleusa")

Na ikonie "Umilenije" widzimy Dzieciątko-Jezusa, który przywarł lewym policzkiem do prawego policzka Matki Bożej. Ikona przekazuje pełną czułości relację Matki i Syna. Bogurodzica symbolizuje również Kościół Chrystusowy, dlatego ikona ukazuje całą pełnię miłości między Bogiem i człowiekiem - tą pełnię, która możliwa jest tylko w łonie Matki-Kościoła. Miłość łączy na ikonie niebieskie i ziemskie, boskie i ludzkie: to połączenie wyrażone jest przez stykanie się lików i sprzężenie nimbusów.
Matka Boża zamyśliła się, przytulając do siebie Syna: przewiduje Ona Drogę Krzyżową, wie jakie cierpienia Go czekają. Z ikon tego typu w Rosji największym szacunkiem cieszy się Włodzimierska ikona Matki Bożej.
Z pewnością, nie przypadkowo właśnie ta ikona stała się jedną z największych świętości ruskich. Jest ku temu wiele powodów: i dawne pochodzenie, owiane imieniem ewangelisty Łukasza; i wydarzenia, związane z przeniesieniem jej z Kijowa do Włodzimierza, a później do Moskwy; i niejednokrotny udział w wybawieniu Moskwy ze strasznych najazdów tatarskich... Jednak nawet sam typ wyobrażenia Matki Bożej "Umilenije" znajdował szczególny odzew w sercach ludzi ruskich. Idea ofiarnej służby swojemu narodowi była bliska i zrozumiała dla ruskich ludzi, a wielki żal Bogurodzicy, dającej syna do świata okrucieństwa i cierpień, Jej ból, współbrzmiały z uczuciami wszystkich Rusinów.

4. "Wsemiłostiwaja" ("Panachranta")

Ikony tego typu łączy jedna wspólna cecha: Matka Boża przedstawiona jest siedząca na tronie. Na kolanach trzyma Dzieciątko-Chrystusa. Tron symbolizuje królewską chwałę Bogurodzicy, najdoskonalszej ze wszystkich urodzonych na ziemi ludzi.

Matka Bo?a Po?redniczka. Ikona moskiewskiego, kremlowskiego Soboru
Zwiastowania. XVI w.

Spośród ikon tego typu w Rosji najbardziej znane są: "Derżawnaja" i "Wsecarica".

5. "Zastupnica" ("Agiosortissa").

Na ikonach tego typu Bogurodzica przedstawiana jest w pełnym wzroście, bez Dzieciątka, zwrócona w prawo, niekiedy ze zwojem w ręce. W świątyniach prawosławnych obraz ten znajduje się w widocznym miejscu - na lewo od ikony "Spas w siłach" - głównego wyobrażenia w ikonostasie.