Schermerhorn is één van de meest opmerkelijke figuren die ooit het ambt van premier heeft uitgeoefend. Politicus was hij niet. Veel maakte dat niet uit, want er was feitelijk ook geen parlement. Er was een noodparlement, gedeeltelijk nog in 1937 gekozen.

Belangrijker dan parlementaire steun was dat Schermerhorn, de eerste premier na het einde van de Tweede Wereldoorlog, de persoonlijke zegen had van koningin Wilhelmina. En bovendien, het was een bijzondere tijd.

Het land was half verwoest uit de oorlog gekomen; nooit eerder en nooit later is de term puinruimen zo van toepassing geweest als op dit kabinet. Het laatste dat je dan verwacht is dat die taak zou toevallen aan een natuurwetenschapper. Een hoogleraar luchtcartografie om precies te zijn, zonder noemenswaardige politieke of bestuurlijke ervaring.

Maar Schermerhorn beschikt over andere kwaliteiten, minstens zo belangrijk. Schermerhorn, actief in het verzet, discussieerde als gijzelaar in Sint Michielsgestel mee over de vraag wat er na de oorlog diende te gebeuren. In de ogen van Wilhelmina was hij bij uitstek het symbool van dat nieuwe naoorlogse Nederland.

Er wordt wel gezegd dat leiderschap in de eerste plaats wordt gekenmerkt door op historische momenten de juiste woorden te kunnen vinden. Welnu, wat zouden die woorden moeten zijn na vijf jaar oorlog en bezetting?

In geruchtmakende radiotoespraken voor onder andere de V.P.R.O., waar hij al in 1927 in het bestuur zat, zei Schermerhorn het zó: "Wij hebben allen gesaboteerd, lijn getrokken en de discipline is bedenkelijk achteruit gegaan. Het moet helaas open en eerlijk worden gezegd, dat de corruptie in ons land op ongekende wijze voortwoekert." Het zou lang, heel lang duren eer Nederland het zelfbeeld in deze zin zou durven bijstellen.

De idealist, vrijzinnig democraat en naoorlogse doorbraaksocialist Schermerhorn was zijn tijd ver vooruit. Hij verzamelde jonge, enthousiaste ambtenaren om zich heen, de Schermer Boys genaamd, die vaak geen andere ervaring hadden dan vijf jaar oorlog en illegaliteit.

Ook inzake de Indonesië-politiek was hij visionair. Weliswaar werd hij na zijn premierschap als voorzitter van de Commissie-Generaal voor Nederlands-Indië medeverantwoordelijk voor de eerste politionele actie, maar hij was ook de eerste en voor lange tijd de enige politicus die al in 1947 toegaf hoe fout dat was. Als één van de zeer weinigen begreep hij het ontwaken van Azië.

Hij kende de wereld, en niet alleen van de luchtcartering. Hij had een broer in Moskou verloren die daar zijn geluk was gaan beproeven, maar met gezin en al ten prooi was gevallen aan Stalins terreur.
Alleen al dat is voor een premier alleszins van onhollandse proporties.

Rudi Boon