Akrotiri va Dekeliya
Akrotiri va Dekeliya inglizcha: Sovereign Base Areas of Akrotiri and Dhekelia
| |
|---|---|
| Britaniyaning dengizorti hududi | |
|
Madhiya: "God Save the King" | |
 | |
| Poytaxt | Episkopi |
| Eng katta shahar | Akrotiri |
| Rasmiy til(lar) | Ingliz tili |
| Hukumat |
Konstitutsion monarxiya ostidagi de-fakto stratokratik qaram hudud |
• Monarx |
Charles III |
|
Aviatsiya vitse-marshali Piter Skvayrs ex officio | |
• Vazir |
Stiven Douti |
Suveren davlat (.svg){kind=small} Birlashgan Qirollik) | |
• Tashkil etilishi shartnomasi |
1960-yil 16-avgust |
| Maydon | |
• Butun |
254 km2 |
| Aholi | |
• 2020-yilgi roʻyxat |
18,195 kishi |
| Pul birligi | Yevro (€) (EUR) |
| Vaqt mintaqasi | UTC+02:00 |
• Yoz (DST) |
UTC+03:00 |
| Avtomobil harakati | Chapga |
| Telefon prefiksi | +357 |
.svg)
Akrotiri va Dekeliya (inglizcha: Sovereign Base Areas of Akrotiri and Dhekelia, grekcha: Περιοχές Κυρίαρχων Βάσεων Ακρωτηρίου και Δεκέλειας, turkcha: Akrotiri ve Dikelya Egemen Üs Bölgeleri) — Kipr orolidagi ikki britan harbiy bazalari. Ular Buyuk Britaniyaning dengizorti hududini tashkil etadi, ya’ni uning suvereniteti ostida, biroq tarkibiga kirmaydi.
Geografiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
.svg)
Akrotiri bazasi (grekcha: Ακρωτήρι, turkcha: Agrotur; Episkopi garnizoni bilan birga) Kiprning janubida, Limassol shahriga yaqin joyda joylashgan. Dekeliya (grekcha: Δεκέλεια, turkcha: Dikelya) — orolning janubi-sharqida, Larnaka yaqinida joylashgan.
Akrotiri va Dekeliya Kipr oroli hududining qariyb 3 foizini egallaydi. Yerning 60 foizi Kipr fuqarolari yoki Buyuk Britaniya fuqarolari mulki bo’lib, 40 foizi Britaniya tojining Mudofaa vazirligiga tegishli.
Akrotiri hududi yunonlar nazoratidagi Kipr bilan o‘ralgan, Dekeliya esa Shimoliy Kipr Turk Respublikasi, orolning turk va yunon qismlarini ajratib turgan BMTning bufer zonasi, hamda turk kipriylari nazoratidagi hudud bilan chegaradosh.
Dekeliya hududida, shuningdek, Kipr Respublikasiga qarashli ikki anklav — Ksilotimvu va Ormidiya qishloqlari joylashgan.
Akrotiri hududida Kiprdagi eng yirik suv havzasi — Limassol tuzli ko‘li joylashgan.
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]1960-yilda Britaniya mustamlakasi boʻlgan Kipr mustaqillikka erishdi, biroq Buyuk Britaniya orolda oʻz harbiy bazalarini joylashtirish uchun ikkita eksklavni saqlab qoldi. Bazalarning maqomi 1959-yilda Buyuk Britaniya, Gretsiya va Turkiya oʻrtasida imzolangan Syurix va London kelishuvlari bilan belgilangan boʻlib, ularga Kiprning yunon va turk jamoalari yetakchilari arxiyepiskop Makarios III hamda Fozil Kyuchuk ham imzo chekkan. Bundan tashqari, 1960-yilda Kipr Respublikasi va Buyuk Britaniya oʻrtasida bazalardan foydalanish toʻgʻrisida kelishuv tuzilgan. Buyuk Britaniya uchun bu eksklavlarning ahamiyati Kiprning Oʻrta yer dengizining sharqiy qismidagi strategik joylashuvi, Suvaysh kanali va Yaqin Sharqga yaqinligi bilan belgilanadi.
1974-yilda Kiprning Gretsiyaga qoʻshib yuborilishidan xavotirlangan Turkiya qoʻshinlari orolga “turk aholisini himoya qilish” bahonasida desant tushirildi. Natijada orolda Shimoliy Kipr Turk Respublikasi tashkil topdi.
Kipr Respublikasi Akrotiri va Dekeliyani qaytarishni talab qilmoqda, chunki bu bazalar katta hududni egallab turibdi va uni rivojlantirish uchun ishlatish mumkin. Buyuk Britaniya hukumati 1960-yilda Kiprga mustaqillik berilganidan keyin toʻrt yil davomida Kipr Respublikasiga moliyaviy yordam koʻrsatdi, biroq 1963–1964-yillardagi jamoalararo mojarodan soʻng mablagʻlarning har ikkala jamoa oʻrtasida adolatli taqsimlanishiga kafolat yoʻqligini vaj qilib, bu yordamni toʻxtatdi. Kipr hukumati 1964-yildan hozirgi kungacha boʻlgan davr uchun toʻlovlarni hanuz talab qilmoqda, biroq xalqaro-huquqiy darajada hech qanday choralar koʻrilmayapti. Qarz miqdori boʻyicha baholar bir necha yuz ming yevrodan bir milliard yevrodan ortiq summagacha farqlandi. Buyuk Britaniya bazalarni topshirishni niyat qilmagan, biroq Kiprni birlashtirishga qaratilgan Annan rejasi doirasida bazalar hududining taxminan uchdan bir qismini Kiprga berishni taklif qilgan.
2001-yil iyul oyida mahalliy kiprliklar bazalarda radiomachtalar qurilishiga qarshi norozilik namoyishlarini oʻtkazdilar. Kiprliklar ayrim harbiy aloqa vositalarini vayron qildilar. Namoyishchilar bu machtalar atrof-muhitga xavf tugʻdiradi va mahalliy aholida rak kasalligini keltirib chiqaradi, deb hisoblashgan. Britaniya hukumati esa bu ayblovlarni rad etgan.
2008-yil fevral oyida kommunist Dimitris Xristofiasning Kipr prezidenti etib saylanishi Buyuk Britaniyada xavotir uygʻotdi. Xristofias Kiprdagi kelajakdagi mojaroni hal etish jarayonining bir qismi sifatida oroldagi barcha xorijiy qurolli kuchlardan qutulishga va’da berdi hamda Britaniyaning oroldagi mavjudligini “qonli mustamlakachilik” deb atadi. 2013-yilda Xristofias oʻrniga Kiprni NATOga qoʻshilish tarafdori bo‘lgan Nikos Anastasiadis prezident etib saylandi.
Siyosati
[tahrir | manbasini tahrirlash]Bazalar Mudofaa vazirligi orqali Britaniya monarxi tomonidan tayinlanadigan Administrator tomonidan boshqariladi. Administrator ushbu hududlarda barcha ijroiya va qonun chiqaruvchi hokimiyatga ega. Administratorni saylash uchun aholining ishtirokida hech qanday saylov oʻtkazilmaydi, biroq britaniyalik fuqarolar Buyuk Britaniyadagi umumiy saylovlarda (harbiy xizmatchi yoki chet eldagi saylovchi sifatida) ishtirok etish huquqiga ega.
Yunon-kiprliklar esa oʻz navbatida Kipr Respublikasidagi saylovlarda qatnashadilar.
Aholisi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Bazalarni tashkil etishda aholisi kam hududlar tanlab olingan. 2004-yilda Akrotiri va Dekeliyada qariyb 14,5 ming kishi yashagan, ularning taxminan 7 mingini mahalliy yunon-kiprliklar, 7,5 mingini esa britaniyalik fuqarolar — harbiylar va ularning oilalari tashkil etadi. Yunon-kiprliklar harbiy bazalarda ishlaydilar yoki bazalar tashqarisida qishloq xoʻjaligi bilan shugʻullanadilar. Ular Buyuk Britaniyaning dengizortidagi hududida yashashlariga qaramay, britan fuqaroligiga ega emaslar, ularning koʻpchiligi Kipr Respublikasi pasportiga ega.