İçeriğe atla

Persepolis

Koordinatlar: 29°56′06″N 52°53′24″E / 29.935°K 52.890°D / 29.935; 52.890
Vikipedi, özgür ansiklopedi
Başlığın diğer anlamları için Persepolis (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.
Persepolis
UNESCO Dünya Mirası
KonumMervdeşt, İran
KriterKültürel: i, iii, vi
Referans114
Tescil1979 (3. oturum)
BölgeAsya-Pasifik
Koordinatlar29°56′06″N 52°53′24″E / 29.935°K 52.890°D / 29.935; 52.890
Persepolis, Nisan 2005

Persepolis (Pers dilinde: Parsa, Farsça: تخت جمشید/پارسه, Taht-ı Cemşîd[1]), İran'ın Fars Eyaleti'nde, Şiraz kentinin yaklaşık 60 km kuzeydoğusunda yer alan, antik dünyanın en görkemli şehirlerinden biridir. Ahameniş İmparatorluğu'nun tören başkenti olarak M.Ö. 6. yüzyıl sonlarında I. Darius tarafından kurulmuş olan Persepolis, yalnızca bir kraliyet kompleksi değil; aynı zamanda Pers kültürünün, mimarisinin ve siyasi gücünün simgesidir. Büyük taş teras üzerine inşa edilen şehirde, Apadana Sarayı, Uluslar Kapısı, Kral Yolu ve çeşitli kabartmalar gibi anıtsal yapılar yer alır. Bu yapıların çoğu, farklı milletlerden gelen elçilerin Pers kralına hediyeler sunduğu sahnelerle bezeli kabartmalarla süslenmiştir. Persepolis, 1979 yılında UNESCO tarafından Dünya Mirası ilan edilmiştir.

Kuruluşu

[değiştir | kaynağı değiştir]

Pers İmparatorluğu'nun görkemli tören başkenti olan Persepolis, MÖ 6. yüzyılın sonlarına doğru Pers Kralı I. Darius (Dara) tarafından, Mervdeşt ovasında, doğal bir kayalık teras üzerine kurulmuştur. Şehrin stratejik konumu, hem savunma açısından avantaj sağlamış hem de imparatorluk içindeki farklı kültürleri bir araya getirecek bir merkez olmasına olanak tanımıştır. Darius, Persepolis’i yalnızca siyasi bir merkez değil, aynı zamanda kraliyet törenlerinin ve dini ritüellerin gerçekleştirileceği kutsal bir alan olarak tasarlamıştır.

Darius’un ölümünden sonra tahta geçen oğlu I. Serhas, babasının başlattığı inşaatları tamamlamakla kalmamış, şehre yeni yapılar da eklemiştir. Özellikle Ülkeler Kapısı (Gate of All Nations) ve hazine binaları onun döneminde inşa edilmiştir. Daha sonraki hükümdarlardan I. Artaserhas de Persepolis’i genişletmiş ve Ahameniş mimarisinin en seçkin örneklerinden bazılarını şehre kazandırmıştır. Her yeni kral, Persepolis’e kendi izini bırakmak istemiş, bu da kentin zamanla hem mimari hem de sembolik açıdan zenginleşmesini sağlamıştır. Persepolis’in kuruluşu, sadece bir şehir inşasından ibaret değil; aynı zamanda Pers İmparatorluğu’nun kültürel, dini ve siyasi vizyonunun somut bir yansımasıdır.

Kalıntılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Lotus çiçeği kabartmaları Persepolis'teki duvarlarda ve anıtlarda sıklıkla kullanılmıştır.

Hepsi koyu gri mermerden inşa edilmiş bir dizi devasa yapının kalıntıları bulunmaktadır. Sütunlarından on beşi ayaktadır. 1970'ten bu yana üç sütun daha yeniden dikilmiştir. Binaların birçoğu hiçbir zaman tamamlanmamıştır.

Yerleşkenin arkasında, yamaçtaki kayaya oyulmuş üç mezar bulunmaktadır.

Tüm Milletlerin Kapısı

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Tüm Milletlerin Kapısı
Tüm Milletler Kapısı'nın taş sütunları 16,5 metre yüksekliğinde olup, üstleri çift boğa biçiminde başlıklarla taçlandırılmıştır.

İmparatorluğun tebaasını sembolize eden Tüm Milletler Kapısı, yaklaşık 25 m (82 ft) uzunluğunda dört sütunlu ve Batı Duvarı'nda girişi bulunan kare bir salondan oluşuyordu.

  • The Gate of All Nations, Persepolis
    Tüm Milletlerin Kapısı, Persepolis
  • A Lamassu at the Gate of All Nations
    Tüm Milletlerin Kapısında Bir Lamassu
  • The position of three languages inscriptions on The Gate of All Nations, Persepolis
    Persepolis'teki Tüm Milletler Kapısı'ndaki üç dildeki yazıtların konumu
  • The two Lamassu at the Gate of All Nations.
    Tüm Milletlerin Kapısındaki İki Lamassu.
  • The Gate of All Nations in 1905.
    1905'te Tüm Milletlerin Kapısı.

Apadana Sarayı

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Apadana
Apadana'da bulunan ve İran Ulusal Müzesi'nde saklanan bir İran Mastifi heykeli.

Persepolis'te bulunan saray I. Darius tarafından platformun batı tarafına inşa ettirmiştir. Bu saraya Apadana adı verilmiştir.[2] Kralların Kralı tarafından resmi görüşmeler için kullanmıştır.

Sarayın temellerinde çıkarılan iki emanet kutusunda altın ve gümüşten yapılmış temel tabletleri bulunmuştur.[3] Bunlar, Darius'un İmparatorluğunun geniş coğrafi terimlerini tanımlayan ve DPh yazıtı olarak bilinen Eski Fars çivi yazısı ile yazılmış bir yazıt içermektedir:[4][5]

I. Darius'un Apadana Sarayı için yaptığı altın temel tabletleri, orijinal taş kutularında. Apadana sikke hazinesi, bu tabletlerin altına yerleştirilmişti. y. MÖ 510.
İki altın kaplama levhadan biri. Diğer ikisi gümüştü. Hepsinde aynı üç dilli yazı (DPh yazısı) vardır.[6]

Büyük kral Darius, kralların kralı, ülkelerin kralı, Ahameniş kökenli İstaspis'in oğlu. Kral Darius şöyle diyor: Soğdya'nın ötesindeki Sacae'den Kuş'a ve Sind'den (Eski Farsça: 𐏃𐎡𐎭𐎢𐎺, Hiduš yer belirteci, yani "İndus vadisi") Lidya'ya (Eski Farsça: Spardâ) kadar sahip olduğum krallık budur. Tanrıların en büyüğü Ahuramazda'nın bana bahşettiği budur. Ahuramazda beni ve kraliyet ailemi korusun!

— Apadana Sarayı'nın temellerinde I. Darius'un DPh yazıtı[7]

Apadana Sarayı sikke hazinesi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana maddeler: Apadana hazinesi ve Ahameniş para sistemi
Apadana hazinesi
Altın Kroeseid, Darius zamanı basılmış, Apadana hazinesinde bulunan sekiz Kroeseid'in türünden, y. MÖ 545–520. Light series: 807 g (28,5 oz), Sardis basımı.
Apadana hazinesinde bulunan Egine staterinin türü, MÖ 550–530. Ön yüz: ortada büyük paletleri ile Deniz kaplumbağası. Arka yüz: sekiz bölümlü kare bir baskı.[4]
Apadana hazinesinde bulunan Abdera tetradrahmisi, y. 540/35–520/15 BC. Ön yüz: Sol tarafta oturan ve pençesini kaldıran Griffon. Arka yüz: Dört parçalı kare girinti.[4]

Apadana definesi, Persepolis'teki Apadana Sarayı'nın temel tabletlerini içeren taş kutuların altında keşfedilen sikkelerden oluşan bir definedir.[4] Sikkeler, 1933 yılında Erich Schmidt tarafından yapılan kazılarda keşfedilmiştir. y. MÖ 515 olarak tarihlenmektedir.[4] Madeni paralar sekiz adet hafif altın Kroeseid, bir Abdera tetradrahmisi, bir Egine stateri ve Kıbrıs'tan üç adet çift sigloi'den oluşuyordu.[4] Kroeseidler çok yeni durumda bulunmuş ve bu da yakın zamanda Ahameniş yönetimi altında basıldıklarını doğrulamaktadır.[8] Mevduatta herhangi bir Darik ve Sigloi yoktu; bu da Ahameniş sikkelerinin tipik özelliği olan bu sikkelerin ancak daha sonra, Apadana Sarayı'nın kuruluşundan sonra basılmaya başlandığını güçlü bir şekilde gösteriyor.[8]

Taht Salonu

[değiştir | kaynağı değiştir]
Taht Salonu, Persepolis

Terasın ikinci en büyük binası ve son yapı olan Apadana'nın yanında, Taht Salonu veya İmparatorluk Ordusu Şeref Salonu (Yüz Sütunlu Saray olarak da bilinir) yer alır. 70 m2 × 70 m2 (750 ft2 × 750 ft2) ölçülerindeki salon, I. Serhas tarafından yapımına başlatılmış ve MÖ beşinci yüzyılın sonunda oğlu I. Artaserhas tarafından tamamlanmıştır. Sekiz taş kapısı, güney ve kuzeyde taht sahneleri kabartmalarıyla, doğu ve batıda ise kralı canavarlarla mücadele ederken betimleyen sahnelerle süslenmiştir. Kuzey revakının iki yanında iki devasa taş boğa bulunmaktadır. Boğalardan birinin başı şu anda Chicago'daki Doğu Enstitüsü'nde[9] ve sütunlardan birinin kaidesi de British Museum'da[10] bulunmaktadır.

I. Serhas'in saltanatının başlangıcında, Taht Salonu esas olarak askeri komutanlar ve imparatorluğun tüm tebaa milletlerinin temsilcileri için yapılan resepsiyonlar için kullanılıyordu. Daha sonra Taht Salonu, imparatorluk müzesi olarak hizmet vermiştir.

Taçara Sarayı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Taçara, Büyük Darius'un Persepolis'teki özel sarayıdır. Sarayın yalnızca küçük bir kısmı onun yönetimi altında tamamlanabilmiş, Darius'un MÖ 486'daki ölümünden sonra kalanı oğlu ve halefi Serhas tarafından tamamlanmıştır[11] ve Serhas saraya Eski Farsçada "kış sarayı" anlamına gelen Taçara adını vermiştir. Daha sonra I. Artaserhas tarafından kullanılmıştır. MÖ 330'da İran'ı işgal etmesinin ardından Büyük İskender, birliklerinin Persepolis'i yağmalamasına izin vermiştir. Bu saray, İskender'in ordusu tarafından yakılan komplekste yıkımdan kurtulan birkaç yapıdan biriydi ve bu nedenle Taçara, bugün Persepolis'te ayakta kalan en sağlam binasıdır. Aynı zamanda Persepolis'teki en eski yapıdır. Taçara, Apadana'ya sırt sırta ve güneye doğru uzanır.[12]

  • Tachara is the most intact building of Persepolis today.
    Taçara, Persepolis'in günümüze kadar en sağlam kalmış yapısıdır.
  • The staircase of Tachara palace at Persepolis
    Taçara sarayının merdivenleri
  • The trilingual inscription of Xerxes on the south porch of Tachara palace at Persepolis
    Taçara sarayının güney sundurması üzerindeki Serhas'ın üç dilli yazıtı
  • The relief of king's battle with devil at Tachara palace, Persepolis
    Taçara Sarayı'nda kralın şeytanla savaşının kabartması
  • Part of the reliefs on the southern stairway of Tachara palace depicting a line of servants bearing animals, food and drinks.
    Taçara Sarayı'nın güney merdivenlerindeki kabartmaların bir kısmı, hayvan, yiyecek ve içecek taşıyan hizmetçilerden oluşan bir sırayı tasvir ediyor.
  • Tachara Palace, Persepolis
    Taçara Sarayı, Persepolis
  • On the structure of Tachara palace
    Taçara sarayının yapısı hakkında

Hadiş Sarayı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Serhas'ın Hadiş Sarayı, Persepolis'teki saraylardan biridir. H. (I. Artaserhas) Sarayı'nın doğusunda yer alır. Saray, terasın en üst katında yer alır ve kayanın üzerinde yükselir. Sarayın yazıtları, yapının Serhas'ın emriyle inşa edildiğini göstermektedir. 2550 metrekarelik (40x55 metre) bir alanı kaplamaktadır. Batıdaki çift merdiven Taçara şatosunun avlusuna, kuzeydoğudaki başka bir merdiven ise Konsey Salonu avlusuna çıkar.

  • The Hadish palace, Persepolis
    Hadiş Sarayı, Persepolis
  • Lotus on the walls of Hadish palace, Persepolis
    Hadiş Sarayı'nın duvarlarındaki lotus
  • Hadish palace was built by the order of Xerxes
    Hadiş sarayı, Serhas'ın emriyle inşa edilmiştir.
  • Xerxes at the Hadish palace
    Hadiş sarayında Serhas
  • Hadish Palace at Persepolis, 1886
    Hadiş Sarayı, 1886
  • The hall of Hadish palace.
    Hadiş sarayının salonu.

Diğer saraylar ve yapılar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Konsey Salonu, Tryplion Salonu, D, G, H Sarayları, depolar, ahırlar ve odalar, tamamlanmamış giriş kapısı ve birkaç farklı yapı, terasın güneydoğu köşesine yakınında dağın eteğinde yer almaktadır.

  • Huma bird at Persepolis
    Persepolis'teki Hüma kuşu
  • A well-preserved column at Persepolis
    Persepolis'te iyi korunmuş bir sütun
  • Reliefs from the Council Hall, Persepolis
    Persepolis Konsey Salonu'ndan kabartmalar
  • Part of the treasury, Persepolis
    Hazinenin bir kısmı, Persepolis
  • The unfinished gate of Persepolis, started by the order of Artaxerxes III, continued by his successors Arses and Darius III.
    Persepolis'in yarım kalmış kapısı, III. Artaserhas'in emriyle başlatılmış, halefleri Asses ve III. Darius tarafından devam ettirilmiştir.
  • A column head.
    Bir sütun başlığı.

Mezarlar

[değiştir | kaynağı değiştir]
III. Artaserhas'ın Mezarı, Persepolis

Ktesias'a göre Büyük Kiros'un kendi şehri olarak bahsettiği Pasargad'daki Kiros'un Mezarı'na gömüldüğü genel kabul görmektedir. Eğer II. Kambises'in naaşının "Perslere" getirildiği doğruysa, gömüldüğü yer babasınınkinin dışında bir yerde olmalıdır. Ktesias, bir kralın kendi mezarını yaşamı boyunca hazırlamasının gelenek olduğunu kabul eder. Dolayısıyla, muhtemelen I. Darius, I. Serhas, I. Artaserhas ve II. Darius Nakş-ı Rüstem'e gömülen krallardır. Çok kısa bir süre hüküm süren II. Serhas'ın böylesine görkemli bir anıta sahip olması neredeyse imkânsızdır; gaspçı Sogdianus ise daha da azına sahiptir. Persepolis kompleksin arkasındaki tamamlanmış iki mezar, II. Artaserhas ve III. Artaserhas'e ait olmalıdır. Şehirden bir kilometre uzaklıkta bulunan tamamlanmamış mezarın ise kime ait olduğu tartışmalıdır.[13]

Antik metinler

[değiştir | kaynağı değiştir]
I. Serhas'ın bir yazıtının Babil versiyonu, "XPc yazıtı" [14][b]
Persepolis'teki Taçara Sarayı'nda III. Artaserhas'ın yazıtı.

Persepolis'te I. Darius, Xerxes, II. Artaserhas ve III. Artaserhas ile ilgili toplam 11 yazıt bulunmaktadır. Konuyla ilgili antik alimlerin ilgili pasajları aşağıda yer almaktadır:

Persepolis, Pers krallığının başkentiydi. Büyük İskender, burayı Makedonlara “Asya’nın en nefret edilen şehri” olarak nitelendirdi ve saraylar dışında tüm kenti askerlerine yağmalattı.(2) Persepolis, “güneşin altında en zengin şehir” olarak anılırdı; halkın evleri, uzun yıllar boyunca biriktirilmiş her türlü zenginlikle, mobilyalarla ve kıyafetlerle donatılmıştı. Makedonlar kente hücum ederek karşılaştıkları tüm erkekleri katletti ve evleri yağmaladı; bu evlerin pek çoğu halka ait olup, her türden eşya ve giysi bakımından oldukça zengindi.

72 (1) İskender, zaferlerini onurlandırmak için şenlik oyunları düzenledi. Tanrılara görkemli kurbanlar sundu ve dostlarını cömertçe ağırladı. Ziyafet ilerleyip içkiler arttıkça konukların zihinlerini bir tür çılgınlık sardı.(2) Bu sırada orada bulunan kadınlardan biri, Atinalı Thais adlı bir hetaera, İskender’in Asya’daki tüm başarılarının en büyüğünü gerçekleştirmiş olacağını söyleyerek, onun da katıldığı bir zafer alayında sarayları ateşe vermesini ve Perslerin ünlü eserlerinin kadınların elleriyle bir anda yok edilmesine izin vermesini önerdi.(3) Bu sözler, hâlâ genç ve şarapla coşkun olan dinleyiciler üzerinde güçlü bir etki yarattı. Kimileri yüksek sesle meşalelerin hazırlanmasını ve Yunan tapınaklarının yıkımının öcünün alınmasını istedi.(4) Diğerleri ise böylesi bir eylemin yalnızca İskender’e yakışacağını dile getirdi. Kral da bu sözlerle heyecana kapılınca, herkes sofralardan kalktı ve Dionysos onuruna zafer alayı (epinikion komos) düzenlemek üzere hazırlanıldı.

(5) Çok sayıda meşale toplandı. Ziyafette kadın müzisyenler de bulunduğundan, kral onları da sesler, flütler ve auloslar eşliğinde yürüyüşe kattı; alaya Thais öncülük ediyordu.(6) Kraldan sonra ilk olarak meşalesini saraya fırlatan yine Thais oldu. Onu diğerleri izleyince, kısa sürede tüm saray alanı alevler içinde kaldı. Bu yangın o denli büyüktü ki, birçok yıl önce Pers kralı Xerxes’in Atina Akropolü’ne karşı işlediği kutsal saygısızlık, bu kez bir kadın eliyle, hem de şaka yollu bir eğlence sırasında, aynı toprakların bir yurttaşı tarafından adeta karşılık bulmuş oldu.

— Diodorus Siculus, 17.70.1–73.2, 17.70 (1)

Ertesi gün kral, ordusunun önderlerini topladı ve onlara şunları söyledi: “Yunanlılar için Perslerin eski krallarının merkezi kadar zararlı bir şehir yoktu [...] bu şehrin yıkılmasıyla atalarının ruhlarına adak sunmuş olacaklardı.”

7 (1) Ancak İskender’in üstün zihinsel yetenekleri, tüm kralları geride bırakan soylu yaradılışı, tehlikeler karşısındaki cesareti, plan yapma ve uygulamadaki çevikliği, kendisine boyun eğenlere karşı dürüstlüğü, esirlerine merhametli davranışı, meşru ve olağan hazlarda bile ölçülü oluşu — tüm bunlar aşırı şarap düşkünlüğüyle lekelenmişti. (2) Tahtın düşmanı ve rakibi savaşı yeniden başlatmaya hazırlanırken; daha yeni boyun eğdirdiği halklar henüz hâlâ yeni yönetime düşman ve kin doluyken, o kadınların da bulunduğu uzun şölenlere katılıyordu. Bu kadınlar, dokunulmaz sayılacak kişiler değil, silahlı adamlarla birlikte yaşamakta alışkanlık kazanmış, ölçüsüz bir serbestliğe sahip fahişelerdi.

(3) Bunlardan biri, adı Thais olan kadın, kendisi de sarhoştu; kralın, Perslerin sarayını ateşe vermeyi emretmesi halinde bütün Yunanlıların gözünde en büyük takdiri kazanacağını söyledi. Zira barbarların şehirlerini yıkıma uğrattığı kimseler de bunu beklemekteydi. (4) Böylesine önemli bir meselede bir sarhoş kadının görüş bildirmesi üzerine, şarapla mest olmuş bir iki kişi ona katıldı. Kral da, şaraba düşkünlüğü taşıma gücünü aşan biri olarak şöyle haykırdı: “Öyleyse neden Yunan’ın intikamını alıp bu şehre meşaleleri uygulamıyoruz?” (5) Şaraptan harlanan herkes ayağa kalktı ve silahlı iken bağışladıkları şehri, sarhoş halde ateşe vermeye girişti. İlk ateş demetini saraya atan kral oldu; ardından konuklar, hizmetkârlar ve hetairalar da aynı şeyi yaptılar. Saray büyük ölçüde sedir ağacından yapılmıştı; alevler hızla yayıldı ve yangın büyüdü. (6) Şehrin yakınında konaklayan ordu yangını gördüğünde, bunun bir kaza olduğunu sanarak yardıma koştu. (7) Fakat sarayın girişine geldiklerinde, bizzat kralın ateşe odun yığmakta olduğunu gördüler. Bunun üzerine getirdikleri suları bıraktılar ve onlar da kuru odunları yanan yapının üzerine atmaya başladılar.

(8) Böylece tüm Doğu’nun başkentinin sonu geldi... .

(10) Makedonlar, böylesine ünlü bir şehrin kendi kralları tarafından bir sarhoşluk âlemi içinde yok edilmesinden utanç duydular; bu nedenle eylemi ciddi bir karar olarak yorumladılar ve böylesi bir yok edilişin haklı olduğuna kendilerini inandırmaya çalıştılar.

— Quintus Curtius Rufus 5.6.1–7.12 5.6 (1)

Büyük İskender’in yanında Atinalı hetaira Thais yok muydu? Kleitarkhos, Persepolis’teki sarayın yakılmasına sebep olan kişinin o olduğunu söyler. İskender’in ölümünden sonra aynı Thais, Mısır’ın ilk kralı olan Ptolemaios ile evlendi.

— Cleitarchus, FGrHist. 137, F. 11 (= Athenaeus 13. 576d-e)

Notlar

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Ebediyen dövüşen boğa (ayı temsil eder) ve baharı temsil eden aslan (güneşi temsil eder).
  2. ^ Taçara'nın revakından dolayı XPc (Persepolisli Serhas) olarak bilinir.

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ "İran Kültür Evi". 13 Aralık 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2009. 
  2. ^ Penelope Hobhouse (2004). The Gardens of Persia. Kales Press. ss. 177-178. ISBN 978-0967007663. 20 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2020. 
  3. ^ Wright, H. C. (1981). "Ancient Burials of Metal Documents in Stone Boxes: Their Implications for Library History." The Journal of Library History (1974), 16(1), 48–70.
  4. ^ a b c d e f Zournatzi, Antigoni (2003). "The Apadana Coin Hoards, Darius I, and the West". American Journal of Numismatics. 15: 1-28. JSTOR 43580364. 
  5. ^ Persepolis: discovery and afterlife of a world wonder (İngilizce). 2012. ss. 171-181. 
  6. ^ DPh – Livius (İngilizce). 
  7. ^ DPh inscription 11 Nisan 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., also Photographs of one of the gold plaques 11 Nisan 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  8. ^ a b Fisher, William Bayne; Gershevitch, I.; Boyle, John Andrew; Yarshater, Ehsan; Frye, Richard Nelson (1968). The Cambridge History of Iran (İngilizce). Cambridge University Press. s. 617. ISBN 978-0521200912. 20 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Kasım 2018. 
  9. ^ "Oriental Institute Highlights". Oi.uchicago.edu. 19 Şubat 2007. 14 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2012. 
  10. ^ "British Museum collection". The British Museum. 18 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2020. 
  11. ^ Hobhouse, Penelope (2004). The Gardens of Persia (İngilizce). Kales Press. ISBN 978-0-9670076-6-3. 
  12. ^ Mousavi, Ali (19 Nisan 2012). Persepolis: Discovery and Afterlife of a World Wonder (İngilizce). Walter de Gruyter. ISBN 978-1-61451-033-8. 
  13. ^ Potts, Daniel T (2012). A Companion to the Archaeology of the Ancient Near East. John Wiley & Sons. ISBN 978-1405189880. 20 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2020. 
  14. ^ "XPc – Livius". livius.org. 18 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mart 2020. 

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Persepolis&oldid=36401130" sayfasından alınmıştır