Rason
La Rason a l'é la capacità uman-a ëd formolé 'd giudissi lògich, d'arzòlve 'd problema, e 'd capì la realtà për mojen dël pensé astrat e sistemàtich. An filosofìa, la rason a l'é la facoltà ch'a përmet ëd dësvlupé d'anferense, d'analisé 'd concet, e dë stabilì 'd relassion ëd càusa e efet.
Tichëtte prinsipaj
[modìfica | modifiché la sorgiss]La rason a l'é considerà la caraterìstica ch'a diferensa pì che d'autut l'òm da j'àutri animal. A anvolv la capacità ëd:
- Astrae e formolé 'd concet generaj
- Deduve e argionze 'd conclusion da 'd premise
- Valuté la coerenza lògica dle propòste
- Serne ij mojen pì adat për rivé a na fin
- Arflete an sla natura dël pensé midem (autoriflession)
Sòrt ëd rason
[modìfica | modifiché la sorgiss]An filosofìa as peulo distingue vàire sòrt ëd rason:
- Rason teòrica: A l'é cola aplicà a la conossensa pura e a la comprension dla realtà. A serca ëd capì "l'é".
- Rason pràtica: A l'é cola aplicà a l'assion e a la moral. A serca ëd determiné "l'é da fé".
- Rason strumental: A l'é cola ch'a sern ij mojen pì eficass për rivé a na fin dàita.
- Rason discorsiva: A l'é cola ch'a proced për pass e anferense.
La rason ant la stòria dla filosofìa
[modìfica | modifiché la sorgiss]Ël concet ëd rason a l'é evolvusse ant la stòria dla filosofìa ossidental:
- filosofìa greca: Aristòtil a definìa l'òm com l'"animal rassional" (ζῷον λόγον ἔχον). Për Platon, la rason a l'era la part pì àuta dl'ànima.
- Età medieval: La rason a l'era considerà complementar a la fej. Tomà d'Aquin a disìa che la rason a peul dimostré ch'a-i é 'n Dé, ma la fej a completa costa conossensa.
- Iluminism: La rason a dventa la facoltà suprema. Immanuel Kant a l'ha diferensià la "Rason pura" (teòrica) da la "Rason pràtica" (moral).
- Rassionalism: René Descartes a butava la rason com la sola fons sicura ëd conossensa ("I penso, donca i son").
- Empirism: David Hume a limitava j'àmbit dla rason, sostenend che tute le conossense a ven-o da l'esperiensa.
- Età contemporania: La Scòla 'd Frankfurt a l'ha criticà la "Rason strumental", ch'a reduvù l'òm a n'utiss.
Rason e àutre facoltà
[modìfica | modifiché la sorgiss]La rason a l'é sovens contraponùa a d'àutre capacità uman-e:
- Rason e passion: La tradission filosòfica a l'ha sempe vëddù un conflit fra la rason e j'emossion.
- Rason e sentiment: Cheidun a pensa che 'd vrità amportante as peulo capì mach për mojen dël sentiment.
- Rason e imaginassion: L'imaginassion a peul dé 'd materia neuva a la rason përch'a la analisa.
- Rason e intuission: L'intuission a dà 'd conossense direte e imedià, sensa 'l process discorsiv dla rason.
Lìmit dla rason
[modìfica | modifiché la sorgiss]Minca corent filosòfica a l'ha arconossù dij lìmit a la rason:
- Ij problema metafìsich a peulo surtì fòra da le possibilità dël rasonament uman (Kant).
- La rason a peul nen fondesse da sola (ël problema dël regress o dij prinsipi prim).
- A-i son ëd vrità ch'as peulo mach esse acetà për fej o intuission.
Amportansa ant la coltura moderna
[modìfica | modifiché la sorgiss]La rason a l'é al fondament:
- Dël métod sientìfich
- Dël dirit e dla giustissia
- Dla democrassia e dël dëbat pùblich
- Dla tecnologìa e dël progress técnich