Odyseusz

Odyseusz

Ulisses, Ulikses

Powrót Odyseusza na Itakę (ilustracja E.M. Synge, 1909)
mityczny król Itaki i Tesprotii
Dane biograficzne
Ojciec	Laertes lub Syzyf
Matka	Antykleja
Rodzeństwo	Ktimene
Żony	Penelopa, Kallidike
Dzieci	Z Penelopą: Telemach, Arkesilaos (Poliportes); z Euippe: Leontofron lub Euryalos; z Kallidike - Polypojetes; z Kalypso: Nausinoos, Nausitoos; z Kirke: Agrios, Antias, Ardeasz, Auson, Kassifones, Kassifone, Latinos, Romos, Telegonos;

Odyseusz (Odysseusz, Odys, stgr. Ὀδυσσεύς; Ulikses, stgr. Οὐλίξης, łac. Ulixes; Ulisses, łac. Ulysses) – w mitologii greckiej król Itaki i Tesprotii; heros występujący głównie w Iliadzie i Odysei Homera oraz innych utworach z cyklu trojańskiego.

Był synem Laertesa i Antiklei; według niektórych źródeł jego biologicznym ojcem był Syzyf. Jego żoną była Penelopa, córka Ikariosa, z którą miał syna Telemacha. Sławny z licznych zasług podczas wojny trojańskiej (walczył po stronie Achajów) oraz swojej dziesięcioletniej tułaczki z Troi na Itakę.

Pochodzenie

Odyseusz wywodził się od boga Hermesa, z linii swojej matki, Antiklei. Odziedziczył po ojcu Laertesie królewski tron na Itace. Homer w swoich dziełach obdarzył Odyseusza epitetem przebiegłego (stgr. πολύπορθης, dosł. „wieloskrętny, pokrętny”) oraz wyjątkowo skuteczną umiejętnością kłamania, co prawdopodobnie wynikało z jego pochodzenia. Z tego powodu bywał nazywany synem Syzyfa.

Mit

Wczesne życie

Był jednym z zalotników Heleny w Sparcie. Poproszony przez Tyndareosa o rozwiązanie kwestii małażeństwa córki, w zamian za rękę Penelopy nakazał wszystkim zalotnikom (ze sobą włącznie) zaprzysiąc ochronę Heleny i jej męża od zagrożeń, jakie może napotkać ich małżeństwo.

Cykl trojański

Z Chrestomatii Proklosa znane są następujące fakty o zaginionych eposach, opisujących wojnę trojańską oraz bliskie czasowo wydarzenia:

Kypria

W Kyprii składającej się z jedenastu pieśni Menelaos i Nestor przybywają do Odyseusza, by przekonać go do uczestniczenia w wyprawie na Troję. Gdy udawał szaleństwo, by uniknąć dołączenia do nich, Palamedes poradził im, by odebrali mu syna Telemacha. Spełnili to, skutecznie przekonując Odysa do udziału w wyprawie.

Odnosząc się do treści Cyprii, Pauzaniasz uzupełnia Proklosa twierdząc, że później Odyseusz i Diomedes utopili Palamedesa, gdy ten łowił ryby.

W innej wersji mitu Odyseusz oskarżył Palamedesa przed Agamemnonem o zdradę i spisek z Priamem na podstawie sfałszowanych dowodów, co doprowadziło do śmierci oskarżonego. Był to telement zaginionej tragedii Euripidesa.

Iliada

Chronologicznie po Kyprii następuje Iliada Homera, której nie zawarto w zachowanych fragmentach Chrestomatii Proklosa. Gdy córka Chryzesa, Chryzejda zostaje porwana przez Agamemnona, Apollon na prośbę jej ojca zsyła na Achajów plagi. Po dziewięciu dniach Achilles zwołuje zgromadzenie i przekonuje Agamemnona, by zwrócił Chryzesowi córkę. Ten zgadza się, ale odbiera Achillesowi niewolnicę, przez co syn Tetydy i jego drużyna przestają walczyć dla Agamemnona. Odyseusz zwraca Chryzejdę Chryzesowi, zaś Apollon kładzie kres plagom.

Po dziewięciu latach oblężenia Troi Odyseusz przemawia ratując Achajów przed skutkami ich obniżonych morale.

Agamemnon z sugestii Nestora wysłał Odysa, Ajasa, Fojniksa i dwóch innych mężczyzn, by przekonali Achillesa do powrotu na pole walki poprzez dary w postaci zwróconej niewolnicy i innych kosztowności. Powrócili jednak z pustymi rękoma.

Tej samej nocy Odys i Diomedes walczą pod Troją: dekapitują Dolona po uzyskaniu od niego informacji i napadają na obozy tebańskie, będące po stronie Troi. Dalsza akcja Iliady rozgrywa się bez istotnego wpływu Odyseusza, a po niej kolejnym eposem jest Ajtiopida.

Ajtiopida

W Ajtiopidzie Arktinosa z Miletu, składającej się z pięciu pieśni, Odys oczyszcza Achilla po tym, jak zabił on Tersytesa ze złości spowodowanej jego naśmiewaniem się z Achillesa, będącego w żałobie po śmierci Amazonki Pentezylei.

W punkcie kulminacyjnym eposu Achilles zostaje postrzelony przez Parysa z pomocą Apollina. Odyseusz odwraca uwagę Trojan, podczas gdy Ajas zanosi ciało Achillesa na okręty achajskie. Tetyda zabiera Achillesa na Wyspę Białą, zaś Odyseusz i Ajas spierają się o jego zbroję.

Mała Iliada

Kolejna po Ajtiopidzie Mała Iliada Leschesa z Lesbos składała się z czterech pieśni, którą rozpoczyna spór Odysa z Ajasem. Pierwszy wygrywa z pomocą Ateny, a Ajas w morderczym szale niszczy stada achajskie, po czym popełnia samobójstwo.

Odys przybywa po raz pierwszy do Troi w przebraniu żebraka i porywa wróżbitę Helenosa, który wyjawia mu warunki przejęcia Troi: wykradzenie palladionu, odzyskanie łopatki Pelopsa i sprowadzenie Neoptolemosa do obozu achajskiego. Tak też się dzieje: łopatka Pelopsa dostaje się w ręce Achajów, a syn Achillesa otrzymuje zbroję swego ojca od Odysa. Natomiast palladion zostaje wykradziony przez Odyseusza i Diomedesa z pomocą Heleny.

Epejusz buduje wielkiego drewnianego konia z polecenia Ateny, w którym Odys wraz z innymi achajskimi wodzami przedostaje się do Troi. Trojanie ochoczo przyjmują konia, świętując pozorne zwycięstwo nad Achajami.

Zdobycie Ilionu

Następne po Małej Iliadzie Zdobycie Ilionu Arktinosa z Miletu składa się z dwóch pieśni. Początek tego eposu powtarza wydarzenia opisane w poprzednim, lecz z o wiele liczniejszymi szczegółami i poszerzeniem fabuły. Po wprowadzeniu konia w mury trojańskie Achajowie atakują miasto od wewnątrz. Ajas próbuje uprowadzić Kasandrę siłą, przy czym niszczy wizerunek Ateny; Achajowie chcą go ukamienować w oburzeniu, ale ten ironicznie znajduje schronienie w świątyni bogini, którą uraził.

Gdy spalili Troję, Achajowie poświęcili Poliksenę w grobowcu Achillesa, a Odys morduje Astyanaksa zrzucając go z murów miasta.

Powroty

Po Zdobyciu Ilionu następują Powroty Agiasa z Trojzeny, składające się z pięciu pieśni. Jak wskazuje tytuł eposu, opowiada on o przygodach achajskich herosów podczas ich powrotów z Troi do ziem rodzimych; przede wszystkim rodu Atrydów. Jedyny epizod, w którym występuje Odyseusz, mówi o tym, jak Neoptolemos spotkał go przebywając w Maronei utożsamianej z Ismarosem, splądrowanym przez Odysa podczas jego tułaczki.

Odyseja

Po Powrotach następuje Odyseja Homera, która (podobnie jak Iliada) nie została zawarta w zachowanych fragmentach Chrestomatii Proklosa. Na początku swej tułaczki Odyseusz wraz ze swoją flotą najeżdża na Ismaros, czyli ziemie trackich Kikonów, gdzie otrzymują od jedynego, który przetrwał, Marona, wiele darów, między innymi dwanaście amfor wina lub miodu pitnego.

Potem odwiedzają Lotofagów, którzy częstują flotę Odysa owocem lotosu powodującym zaniki pamięci; przez to musi zaciągnąć ich na statki siłą.

Odyseusz oślepiający Polifema (malowidło amfory z VII w. p.n.e.)

Później docierają do jaskini Cyklopów, synów Posejdona. Tam atakuje ich Polifem, którego Odys odurzył wcześniej otrzymanym winem lub miodem pitnym. W wyniku tego, że przedstawił mu się jako Nikt, gdy inni Cyklopi przychodzą pytać Polifema, co mu się stało (płacze głośno, bo wraz ze swoją flotą Odyseusz wybił mu oko naostrzoną lagą), odpowiada: Nikt mnie krzywdzi!. Potem jednak Odys wyjawia mu swoje prawdziwe imię, dzięki czemu Cyklop może modlić się do swojego ojca o rzucenie na niego klątwy.

Po opuszczeniu krainy Cyklopów pojawia się Eol, bóg wiatru, który obdarza Odysa workiem zawierającym burzę, nasłaną nań przez Posejdona. Gdy zbliżają się już do Itaki, jego flota otwiera ów worek i powoduje, że za sprawą burzliwych wiatrów wracają na wyspę Eola. Ten odmawia im dalszej pomocy, zauważywszy, że zostali przeklęci przez bogów.

Następnie Odyseusz trafił do krainy Lajstrygonów, legendarnego plemienia olbrzymów-ludożerców, które niszczy jedenaście z dwunastu statków Odysa.

Ocalony dociera na wyspę Ajaja, należącą do Kirke, córki Heliosa. Odys wysyła kilkudziesięciu swoich ludzi na zwiady. Wtedy Kirke zmienia ich wszystkich w świnie z wyjątkiem Eurylocha, który powraca do Odyseusza, by opowiedzieć mu o tym wypadku. Po drodze do pałacu Kirke Hermes daruje Odysowi zioło, zwane moly, które daje odporność na czary. Kirke zakochuje się w Odysie, dzięki czemu jego flota zostaje przemieniona z powrotem w ludzi i uwolniona. Odyseusz pozostaje na wyspie Ajai na rok. Odys będzie mieć z Kirke bliźnięta – Telegona i Kassifone (Homer nie wspomina o nich w Odysei).

Z polecenia Kirke Odys udaje się do Podziemi, gdzie Tejrezjasz przepowiada mu przyszłość. Dowiaduje się tam także o śmierci matki i Elpenora.

Odyseusz i syreny (malowidło wazy z V wieku p.n.e.)

Po wizycie w Podziemiach bohaterowie powracają na wyspę Ajaja, gdzie urządzają pochówek Elpenorowi i dostają dalsze instrukcje od Kirke.

Po rozstaniu z Kirke Odys zbliża się do spotkania z syrenami, przed którymi każdy z floty oprócz Odyseusza broni się zatykając uszy woskiem pszczelim; Odysa zaś przywiązują do masztu, bo chciał ich usłyszeć pieśń. Po syrenach następuje spotkanie ze Skyllą i Charybdą, pomiędzy którymi przepływają; Skylla odbiera im sześciu mężczyzn.

Potem dopływają na wyspę Heliosa, gdzie wbrew ostrzeżeniom Kirke i Tejrezjasza zabijają jego bydło. Wskutek tego Helios prosi Zeusa, by ich ukarał, pozostawiając jedynie Odysa przy życiu.

Odys buduje tratwę, dzięki której przybywa na Ogygię, wyspę nimfy Kalypso, która przetrzymuje go przez siedem lat dopóki, dopóty Hermes z polecenia Zeusa (którego przekonała Atena) nie zwraca jej uwagi i nakazuje wypuścić Odyseusza. Kalypso daje Odysowi potrzebne zapasy i tratwę, dzięki której znów wyrusza na morze, docierając na Scherię, wyspę Feaków, będącą swego rodzaju utopią. Z Kalypso Odys miał bliźniaków, o których również Homer nie wspomina. Według niektórych źródeł Telegonos był synem Kalypso, a nie Kirke.

Zauważywszy Odyseusza na plaży, Nauzykaa, córka króla Alkinoja ubiera go i karmi. Potem Odys udaje się do pałacu, gdzie opowiada o swojej tułaczce. Feakowie obdarowują go skarbami cenniejszymi od tych, które zrabował z Troi i utracił, po czym na jego prośbę zabierają go (śpiącego) na Itakę.

Już na Itace Atena przemienia go w starego żebraka. W takiej postaci udaje się do chatki Eumajosa, swojego wiernego świniopasa. Eumajos nie poznaje go.

Na polecenie Ateny Telemach powraca ze Sparty na Itakę, unikając zasadzki przygotowanej przez zalotników Penelopy. Odys wyjawia mu swoją tożsamość i obaj decydują, że zalotnicy muszą zginąć, po czym syn króla powraca do pałacu.

Arnajeusz obraża Odysa, biorąc go za zagrożenie. Z polecenia Antynoja walczą o miejsce wśród zalotników i jedzenie. Odyseusz wygrywa, a Arnajeusz zostaje zabrany do króla Echetosa na wycięcie nosa, uszu i jąder.

Odyseusz spotyka się z Penelopą i opowiada jej o tym, jak rzekomo spotkał samego siebie na Krecie oraz pod presją z jej strony mówi jej, że niedawno był w Tesprotydach i tam dowiedział się o niedawnej bytności Odysa.

Rozpoznanie Odyseusza na Itace przez piastunkę Eurykleję

Eurykleja, piastunka jego i Telemacha, poznaje go podczas obmywania mu nóg, rozpoznając jego bliznę. Próbuje przekonać Penelopę o tym, że stary żebrak jest w istocie Odysem, ale z pomocą Ateny Penelopa nie wierzy Euryklei. Odyseusz każe Euryklei przysiąc, że nie wyjawi jego sekretu.

Potem, z polecenia Ateny, Penelopa zbiera zalotników, mówiąc im, że kto zdoła przestrzelić dwanaście głów topora z łuku Odysa, ten będzie mógł ją poślubić. Żaden z nich nie może sprostać wyzwaniu; Odyseusz przychodzi i wygrywa, po czym następuje rzeź zalotników z pomocą Telemacha, Eumajosa i Filotejosa.

Penelopa ostatecznie rozpoznaje Odysa, gdy wyjawia jej sposób, w jaki zbudował ich łóżko. Potem Odyseusz udaje się na farmę swojego ojca, gdzie rodziny martwych zalotników wszczynają walkę. Atena i Zeus interweniują, uniemożliwiają bitwę, kończąc akcję eposu.

Telegoneja

Po Odysei następuje Telegoneja Eugamona z Cyreny, składająca się z dwóch pieśni i będąca ostatnim dziełem z cyklu trojańskiego. Zaczyna się ona pogrzebem zalotników Penelopy. Odys, po złożeniu ofiary nimfom udaje się do Elidy, by doglądać swojej trzody. Tam zabawia go Poliksenos, tamtejszy król i daruje mu miskę do mieszania z wyrytą historią Trofoniosa.

Odyseusz powraca na Itakę i składa ofiary polecone mu przez Tejrezjasza, po czym wybywa do Tesprotyd i tam poślubia królową Kallidike; ma z nią syna Polypojetesa i drogą małżeństwa zostaje królem Tesprotii. Prowadzi Tesprotów na wojnę przeciw Brygom wspomaganym przez Aresa; armię Odyseusza prowadzi Atena. Konflikt rozstrzyga Apollon, a królowa Kallidike ginie w bitwie. Odyseusz znów powraca na Itakę, zostawiając swojego syna na tronie. Na Itace poznaje Polypojetesa zrodzonego mu przez Penelopę.

W tym czasie Telegonos wyrusza na poszukiwania ojca i dociera na Itakę, po czym plądruje tamtejsze pola. Odyseusz wychodzi z pałacu, by bronić swojego kraju, ale jest przypadkowo zabity przez Telegona za pomocą włóczni stworzonej przez Hefajstosa, wyposażonej w kręgosłup płaszczki, zadana tą bronią rana, była uważana za śmiertelną. W ten sposób dokonała się przepowiednia dana Odysowi przez Tejrezjasza i dodońską.

Telegon, poznawszy tożsamość swojego ojca, zabrał jego ciało wraz z Penelopą i Telemachem na wyspę Ajai, do domu swej matki. Pochowała ona Odyseusza i uczyniła pozostałą trójkę nieśmiertelnymi; Telegon poślubił Penelopę, a Telemach – Kirke.

Inne źródła mitograficzne

Sofokles napisał tragedię opartą na późniejszej akcji Telegonii zwaną Odysseus akanthoplex (dosł. Odyseusz zraniony przez kręgosłup); teraz niestety jest ona zaginiona. Pakuwiusz napisał kolejną tragedię Niptra (dosł. Obmywanie nóg), która była reinterpretacją sztuki Sofoklesa.

Pseudo-Apollodor twierdził, że Odyseusz wygnał Penelopę, gdy tę uwiódł Antynoj. Na wygnaniu miała urodzić Hermesowi Pana.

W literaturze nowożytnej

Dante Alighieri zamieszcza Ulissesa i Diomedesa blisko samego dna Piekła, w ósmym kręgu.

Odyseusz występuje w tragedii Shakespeare'a Troilus i Kresyda, której akcja toczy się podczas wojny trojańskiej.

Nikos Kazandzakis był autorem eposu będącego kontynuacją Odysei Homera, zatytułowanego Odyseja: Współczesna kontynuacja. Zaczyna się on od wyczyszczenia się Odysa z krwi zalotników Penelopy.