Fivavahana tao Arabia talohan' ny fivavahana silamo

Ny fivavahana tao Arabia talohan' ny fivavahana silamo dia nahitana fivavahana pôliteista (amin' andriamanitra maro), henôteista (fisafidianana andriamanitra iray amin' ny maro hivavahana), kristiana, jiosy ary fivavahana iraniana maro (zôrôastrisma, mandeisma, sns).

Niorina tamin' ny fivavahana amin' ny andriamanitra sy ny fanahy ny pôliteisma arabo. Nitodika tany amin' ny andriamanitra sy andriamanibavy samihafa ny fanompoam-pivavahana, anisan' izany i Hubal sy ny andriamanibavy al-Lāt sy al-‘Uzzā ary Manāt, tany amin' ny toerana masina sy tempoly teo an-toerana toa an' i Kaaba any Meka. Nohajaina sy notokavina ny andriamanitra tamin' ny alalan' ny fombafomba isan-karazany, anisan' izany ny fivahiniana masina sy ny sikidy, ary ny fanaovana fombafomba amin' ny sorona. Misy teôria samihafa naroso momba ny anjara asan' i Allah amin' ny fivavahana tao Meka. Maro amin' ny filazalazana ara-batana momba ny andriamanitra talohan' ny fivavahana silamo no hita amin' ny sampy, indrindra eo akaikin' ny Kaaba, izay voalaza fa nisy hatramin' ny 360 amin' izy ireo.

Nisy koa ny fivavahana hafa izay tsy dia be mpanaraka. Ny akon' ny kolontsaina avy tao amin' ny Empira Rômana sy ny Empiran' i Aksoma ary ny Empira Sasanida dia hita taratra tao amin' ny fianakaviambe kristiana maro tao amin' ny tapany avaratra-andrefana sy avaratra-atsinanana ary atsimo amin' ny Saikanosin' i Arabia.

Ny fivavahana hafa, izay niseho amin' ny ambaratonga samihafa, dia narahin' olona vitsy kokoa. Ny fiantraikan' ny Sivilizasiôna Rômana sy Aksomita nifanila aminy dia niteraka vondrom-piarahamonina kristiana any avaratra-andrefana sy any avaratra-atsinanana ary any atsimo amin' i Arabia. Ny kristianisma dia nisy fiantraikany kely kokoa tany amin' ny sisa tavela amin' ilay saikinosy, saingy niantoka ny fiovam-pinoan' ny olona sasany. Ankoatra ny nestôrianisma tany avaratra-atsinanana sy tany amin' ny Hoala Persika, ny endriky ny kristianisma lehibe indrindra dia ny miafizisma.

Toerana nifindran' ny Jiosy monina nanomboka tamin' ny Vanim-potoana Rômana ilay saikanosy ka nahatonga ny fianakaviambe am-pielezana noforonin' ireo izay niova finoana teo an-toerana. Fanampin' izany, ny fiantraikan' ny Empira Sasanida dia nahatonga ny fivavahana iraniana ho hita ao amin' ilay saikinosy. Ny zôrôastrisma dia nisy tany atsinanana sy atsimo, raha toa ka misy ny manikeisma sy ny mazdakisma izay mety ho fanao tany Meka.

Fototra sy loharanom-pahalalana

Hatramin' izay ka hatramin' ny taonjato fahefatra tany ho any dia saika ny mponina rehetra tany Arabia no nanaraka fivavahana pôliteista maro. Na dia nitombo aza ny Jiosy sy ny Kristiana vitsy anisa, ny fivavahana amin' andriamanitra maro no fivavahana nanjaka tany Arabia talohan' ny silamo.

Ny loharanom-pahalalana ankehitriny momba ny fivavahana sy ny panteôna arabo talohan' ny silamo dia ahitana soratsokitra sy sary sokitra vitsivitsy, tononkalo talohan' ny silamo, loharanom-pahalalana ivelany toy ny fitantarana nataon' ny Jiosy sy ny Grika, ary koa ny lovantsofina mozilmana, toy ny hita ao amin' ny Kor'any sy ny asasoratra silamo hafa. Na izany aza dia voafetra ny fahalalana azo.

Anisan' ny porofo voalohany momba ny pôliteisma arabo ny fanangonan-tantara isan-taona an' i Esarhadôna (Esarhaddon), izay miresaka momba ny andriamanitra Atarsamain sy Nukhay sy Ruldaiu ary Atarquruma. I Herôdôtôsy, ao amin' ny bokiny ata hoe Ἱστορίαι / Historiai ("Tantara"), dia nitatitra fa nivavaka amin' i Orotalt (ampitovina amin' i Diônisôsy) sy amin' i Alilat (ampitovina amin' i Afrôdita) ny Arabo. Nilaza i Strabpôna fa nivavaka tamin' i Diônisôsy sy Zeosy ny Arabo. Nilaza i Ôrigenesy fa nivavaka tamin' i Diônisôsy sy tamin' i Orania izy ireo.

Ny loharanom-pahalalana mozilmana momba ny pôliteisma arabo dia ahitana ny Kitāb al-ʾAṣnām ("Bokin' ny Sampy") tamin' ny taonjato fahavalo nosoratan' i Hisham ibn al-Kalbi, izay noheverin' i F.E. Peters ho famakafakana lehibe indrindra momba ny fanao ara-pivavahana tany Arabia talohan' ny silamo, ary koa ny asasoratry ny mpahay tantara iemenita al-Hasan al-Hamdani momba ny finoana ara-pivavahana arabo tatsimo.

Araka ny voalazan' ny Kitāb al-ʾAṣnām dia ny taranaky ny zanak' i Abrahama (Ismaela) izay nanorim-ponenana tany Meka dia nifindra monina tany an-tany hafa nitondra vato masina avy ao amin' ny Kaaba niaraka tamin' izy ireo, nanangana ireo vato ireo ary nandeha nanodidina azy ireo toy ny fanao amin' ny Kaaba. Izany dia nitarika ny firongatry ny fanompoan-tsampy, araka ny voalazan' i al-Kalbi. Noho izany dia azo inoana fa nivavaka amin' ny vato ny Arabo tany am-boalohany, ary tatỳ aoriana dia nanaraka ny fanompoan-tsampy araka ny fitaoman' ny vahiny. Ny fifandraisana misy eo amin' ny andriamanitra iray sy ny vato iray ho fanehoana azy dia azo jerena avy amin' ny asasoratra siriàka tamin' ny taonjato fahatelo antsoina hoe Toritenin' i Pseodô-Melitôna izay nilazalazany ny finoan' ny mpanompo sampy miteny siriaka tany amin' ny faritra avaratra amin' i Mesôpôtamia, izay Arabo ny ankamaroany.

Araka ny filazan’ i F. E. Peters, ny iray amin' ny toetran' ny paganisma arabo izay tonga amintsika dia ny tsy fisian' ny fedrà, fitantarana izay mety hanazava ny niandohan' ny andriamanitra na ny tantaran' izy ireo. Maro amin' ny andriamanitra no manana anaram-boninahitra, saingy tsy ampy ny fedrà na ny fitantarana handikana ireo anaramboninahitra ireo, ka mahatonga azy ireo hanome fampahalalana ankapobeny.

Ny pôliteisma sy ny henôteisma arabo

Ny pôliteisma sy ny henôteisma no tena nanjaka tamin' ny karazam-pivavahana tao Arabia talohan' ny fivavahana silamo, ka nisy ny fanompoam-pivavahana natao amin' ny andriamanidahy sy andriamanibavy isan-karazany, anisan' izany i Hubal sy ny andriamanibavy zanany telo, dia i Al-Lāt sy i Al-‘Uzzá ary i Manāt, izay nanana tempoly tahaka ny Kaaba ao Meka. Tokavina amin' ny alalan' ny fombafomba samihafa ireo andriamanitra ireo, ka anisan' izany ny fanaovana fivahiniana masina sy ny fisikidiana ary ny fanaovana sorona. Nanjaka ny fanompoana sarivongana (fanompoan-tsampy), ka voalaza fa tao Meka fotsiny dia nahitana sarivongan' andriamanitra niisa hatramin' ny 360.

Ny fanahy nivavahana sy ninoam-pisiana

Pôliteista ny fivavahana arabo talohan' ny silamo, ary maro amin' ny andriamanitra nivavahana no fantatra anarana. Mazava kokoa ny panteôna ôfisialy teo amin' ny fanjakana maro fahizay, miovaova ny habetsany, manomboka amin' ny tanàna-fanjakana tsotra ka hatramin' ny vondrona fokom-pirenena. Samy nanana ny fivavahany manokana ihany koa ny fokom-pirenena, ny tanàna, ny fokom-pianakaviana ary ny fianakaviana. Mandroso hevitra i Christian Julien Robin fa ahafaha-mitaratra ny fiarahamonina tamin' izany fotoana izany ity rafitry ny tontolon' andriamanitra ity. Nitondra singa ara-pivavahana sy ara-kolontsaina avy any ivelany koa ny diaben' ny mpivarotra.

Maromaro ny andriamanitra tsy nanana anarana ary nomena anaram-boninahitra milaza toetra iray, na fifandraisana ara-pianakaviana, na toerana ialohavan' ny teny hoe dhū na dhāt. izay midika hoe "izy izay" (lahy na vavy).

Niavaka tamin' ny fokom-pirenena miorim-ponenana tao amin’ ny tanàna toa an’ i Meka ny finoana sy fanao ara-pivavahan' ny Bedoina mpifindrafindra monina. Inoana fa nampiditra fetisisma sy tôtemisma ary fivavahana amin' ny razana ny rafi-pinoana sy fanao ara-pivavahan' ny vahoaka mpifindrafindra monina, nefa mifandray indrindra amin' ny fisahiranana sy olana eo no ho eo ary tsy nandinika fanontaniana ara-pilôzôfia lehibe kokoa toy ny amin' ny fiainana aorian' ny fahafatesana. Ny Arabo an-tanàn-dehibe kosa dia heverina ho nino andriamanitra ao anaty panteôna be antsipiriany kokoa. Raha nivavaka tamin’ ny andriamaniny teny amin’ ny fitoerana masina tao an-tanàna sy tany amin' ny ôazisy ny mponin' i Meka sy ny mponina hafa niorim-ponenana tao amin’ ny Hejaz, dia nanaraka ny fivavahany hatrany ny Bedoina.

I Allah

Misy manam-pahaizana milaza fa tany Arabia talohan' ny silamo, anisan' izany ny tany Meka, dia noheverina ho andriamanitra i Allah, mety ho andriamanitra mpamorona na andriamanitra fara tampony ao amin' ny panteôna pôliteista. Ny teny hoe Allah (avy amin' ny teny arabo hoe al-ilah izay midika hoe "andriamanitra") dia mety ho anaram-boninahitra fa tsy anaran-tsamirery. Ny hoe Allah dia mety ho nanjavozavo tao amin' ny fivavahan' ny vahoaka tao Meka. Araka ny loharanom-pahalalana silamo dia nino ny vahoaka tao Meka sy ny mpiara-monina aminy fa zanakavavin' i Allah ny andriamanibavy Al-lāt sy Al-‘Uzza ary Manāt.

Samy hita ao amin' ny soratra pagana sy kristiana talohan' ny silamo ny karazany isam-paritra amin' ny teny hoe Allah. Ny fanondroana an' i Allah dia hita ao amin' ny tononkalon' ilay pôeta arabo talohan' ny silamo atao hoe Zuhayr bin Abi Sulma, izay niaina taranaka iray talohan' i Mohamady, ary koa ireo anarana manokana talohan' ny silamo. Ny anaran' ny rain' i Mohamad dia ʿAbd-Allah, midika hoe "mpanompon' i Allah".

Nihevitra i Charles Russell Coulter sy i Patricia Turner fa mety ho avy amin’ ny anaran' ny andriamanitra iray talohan' ny silamo antsoina hoe Ailiah ny anaran’ i Allah ary mitovy amin’ ny El, Il, Ilah, ary Jehovah. Noheverin' izy ireo ihany koa fa ny sasany amin' ireo toetrany dia toa mifototra amin' ny andriamanitry ny Volana toa an' i Almaqah, i Kahl, i Shaker, i Wadd ary i Warakh. Nilaza i Alfred Guillaume fa tsy mazava ny fifandraisan' i Ilah izay avy amin' i Allah sy ny andriamanitra babilôniana Il na El tany Israely fahiny. Nilaza i Wellhausen fa i Allah dia fantatra tamin' ny loharano jiosy sy kristiana ary fantatry ny Arabo mpanompo sampy ho andriamanitra faratampony. I Winfried Corduan dia misalasala momba ny teôria ny amin' i Allah an' ny finoana silamo mifandray amin' ny andriamanitra volana, milaza fa ny teny hoe Allah dia miasa ho toy ny teny mahafao-be, toy ny hoe El-Elyon nampiasaina ho anaram-boninahitry ny andriamanitra Sin.

Ny soratsokitra arabo tatsimo tamin' ny taonjato fahefatra dia manondro andriamanitra iray antsoina hoe Rahman ("Ilay Be Famindram-po") izay nanana fivavahana mônôteista ary nantsoina hoe "Tompon' ny Lanitra sy ny Tany". Milaza i Aaron W. Hughes fa ny manam-pahaizana dia tsy mahazo antoka raha nivoatra avy amin' ny rafitra pôliteista teo aloha izy na nivoatra noho ny fitomboan' ny maha zava-dehibe ny fiarahamonina kristiana sy jiosy, ary sarotra ny manamarina raha mifandray amin' i Rahmanan i Allah. Mihevitra anefa i Maxime Rodinson fa ny iray amin' ny anaran' i Allah, "Ar-Rahman", dia nampiasaina tamin' ny endrika hoe Rahmanan taloha.

I Hubal, i Al-Lāt, i Al-‘Uzzá, ary i Manāt

I Hubal (arabo: هبل) no andriamanitra lehibe indrindra sady rain' ny andriamani-bavy telo. Nitsangana tao akaikin' ny Kaaba ao amin' ny tanànan' i Meka ny sarivongan' i Hubal izay vita tamin' ny vato agata mena sady niendrika olona manana tanana ankavanana volamena.

I Al-Lāt sy i Al-‘Uzzá ary i Manāt dia anarana mahazatra ampiasaina ho an' ny andriamanibavy maro manerana an' i Arabia. Milaza i G. R. Hawting fa matetika ny manam-pahaizana môderina dia nampiray matetika ny anaran' ny andriamanibavy arabo Al-lāt sy Al-'Uzzá ary Manāt amin' ny fivavahana natokana ho an' ny vatana any an-danitra, indrindra fa i Venosy, amin' ny alalan' ny porofo ivelan' ny lovantsofina silamo ary koa mifandraika amin' i Siria sy i Mesôpôtamia ary ny Saikinosin' i Sinay.

I Allāt (arabo: اللات) na al-Lāt dia nivavahana nanerana ny Atsinanana Akaiky tamin' ny Andro Taloha niaraka tamin' ny fikambanana samihafa. Andriamanibavy nivavahan' ny Arabo tao Meka i Al-Lāt, izay nanaovany sarivongana vato tao Taif. I Herôdôtôsy tamin' ny taonjato faha-5 tal. J.K. dia nanondro an' i Alilat (grika: Ἀλιλάτ) ho anarana arabo ho n' i Afrôdita (ary, amin' ny andalan-teny hafa, ho an' i Orania), izay porofo matanjaka momba ny fanompoam-pivavahana amin' i Allāt tany Arabia tamin' io daty io. I Al-‘Uzzá (arabo: العزى, izay midika hoe "ny mahery indrindra" na "ny hery") dia andriamani-bavin' ny fahavokarana, nivavahana tao Meka koa, izay ninoana fa miaro sady miantoka ny fandresena amin' ny ady ifanaovany amin' ny firenena na foko hafa fahavalony. I Manāt (arabo: مناة) no andriamanitry ny vintana, izay nanana sarivongana tao akaikin' i al-Mushallal any Qudayd, eo anelanelan' i Medina sy i Meka.

Niely tany Siria sy Arabia Avaratra ny fivavahana amn' i Al-Lāt. Azo inoana fa nivavahana amin' ny maha Lat (lt) azy izy, avy amin’ ny soratra safaitika sy hismaka. I F. V. Winnet dia mihevitra an' i al-Lat ho andriamanitra volana noho ny fikambanan' ny tsinambolana aminy tao amin' ny soratsokitra 'Ayn esh-Shallāleh sy Lihianita manonona ny anaran' i Wadd, ilay andriamanitra volana mineana, amin' ny lanaram-boninahitra fkl lt. Nampifandray azy amin' i Venosy i René Dussaud sy i Gonzague Ryckmans raha ny hafa kosa nihevitra azy ho andriamanitra masoandro. Heverin' i John F. Healey fa mety ho anaram-boninahitr' i al-Lāt tokoa i al-Uzza talohan' ny nahatongavany ho andriamanitra miavaka tao amin' ny panteôna mekana. Mihevitra i Paola Corrente, nanoratra tao amin' ny Redefining Dionysus, fa mety ho andriamanitry ny zavamaniry izy na andriamanitry ny lanitra amin' ny zava-mitranga eny amin' ny habakabaka ary andriamanitra lanitra.

Ny fanahy madinika maro hafa

Tany Arabia Atsimo, ny mndh't dia fanahy mpiambina tsy fantatra anarana ho an' ny fiarahamonina sady fanahin' ny razamben' ny fianakaviana. Nantsoina hoe "masoandron' ny razambeny" izy ireo.

Tany Arabia Avaratra, ny ginnaye dia fantatra tamin' ny alalan' ny soratsokitra tao Palmyra fa "andriamanitra tsara sy mamaly soa" ary azo inoana fa mifandray amin' ny jiny any Arabia andrefana sy afovoany. Tsy toy ny jiny ny ginnaye izay tsy afaka manao ratsy na mitoetra amin' olona ary mitovy kokoa amin' ny genius rômana. Araka ny finoan' ny Arabo mahazatra dia nahazo tsindrimandry avy amin' ny jiny ny mpisikidy sy ny filôzôfa ary ny pôeta talohan' ny silamo. Natahotra ihany koa anefa ny jiny ary noheverina ho tompon’ antoka amin’ ny aretim-batana sy aretin-tsaina isan-karazany.

Zavaboary ratsy fanahy

Ankoatra ny andriamanitra sy fanahy tsara dia nisy ny zavaboary ratsy fanahy. Ireo zavamananaina ireo dia tsy voaresaka ao amin' ny firaketan' ny soratsokitra fa voalaza ao amin' ny tononkalo arabo talohan' ny silamo, ary ny angano momba azy ireo dia nangonin' ny mpanoratra mozilmana taty aoriana.

Ny ghūl no voaresaka matetika. Avy amin' ny teny hoe ghala, "mihazona", mifandray amin' ny teny someriana hoe galla. Lazaina fa ratsy tarehy izy ireo, ary manana tongotra toy ny an’ ny boriky. Ny Arabo dia voalaza fa manonona izao andinin-teny manaraka izao raha sendra azy: "Ry mitongotr' ampondra, manenoa fotsiny, fa tsy hiala amin' ny tany efitra lemaka izahay ary tsy ho diso lalana."

Nanamarika i Christian Julien Robin fa ny andriamanitra fantatra rehetra tao Arabia Atsimo dia manana andraikitra tsara na miaro ary lazaina fotsiny fa tsy noheverina ho persôna mihitsy ny hery ratsy.

Fivavahana hafa tao Arabia

Fivavahana abrahamika

Tsy dia nisy fiantraikany firy ny kristianisma, afa-tsy ny firehana nestôriana hita tao avaratra-atsinanana sy tao amin' ny Hoala Persika. Ny endriky ny kristianisma tena nanjaka dia ny miafizisma (na miafizitisma). Ny nestôrianisma dia fampianaram-pinona, teo amin' ny tantaran' ny kristianisma, izay milaza fa misy persôna sy natiora roa miara-misy ao amin' i Jesoa Kristy ka ny voalohany persôna sy natiora araka an' Andriamanitra fa ny faharoa dia persôna sy natioran' olombelona. Ny miafizisma kosa dia fampianarana momba an' i Jesoa Kristy, izay milaza fa tokana ny natiora tonga nofon' Andriamanitra Teny.

Ny Saikanosin' i Arabia dia nandray koa ny Jiosy mpifindra monina hatramin' ny vanimpotoana rômana, izay nampianan' ny mponina tompon-tany niova ho amin' ny jodaisma.

Ny fivavahana iraniana

Ny akon' ny kolontsaina avy ao amin' ny Empira Sasanida dia vokatry ny fisian' ny fivavahana iraniana maro tao amin' ilay saikanosy. Hita tao amin' ny tapany atsinanana sy atsimo amin' i Arabia ny zôrôastrisma. Toraka izany koa ny mazdakisma sy ny manikeisma.

Ny zôrôastrisma dia fivavahana mônôteista manao an' i Ahora Mazda (Ahura Mazda) ho anaran’ ny andriamaniny sady manindry mafy ny fifanoheran’ ny herin’ ny tsara amin’ ny herin’ ny ratsy (doalisma). Ny mazdakisma kosa dia fivavahana gnôstika izay niavaka noho ny fananandratana ny fananana iombonana; inoany ny fisian' ny foto-javatra roa: ny Tsara (Fahazavana) sy ny Ratsy (Haizia); ny fifangaroan' ireo foto-javatra ireo tsy nahy no niteraka an' izao rehetra izao. Ny manikeisma dia fivavahana ifangaroan' ny zôrôastrisma sy ny bodisma ary ny kristianisma; ivon' ny fampianarany ny fizaràny izao rehetra izao ho roa (doalisma), ahitana ny fanjakan' ny Tsara (atao hoe fanjakan' ny Fahazavana) izay anjakan' Andriamanitra, sy ny fanjakan' ny Ratsy (na fanjakan' ny Haizina) izay anjakan' i Satana.