Bilimlendiriw

Bilimlendiriw — bul bilim hám kónlikpelerdi jetkeriw hám minez-qulıq ózgesheliklerin rawajlandırıw. Rásmiy bilimlendiriw mámleketlik mektepler sıyaqlı strukturalanǵan institucional sheńberde, oqıw baǵdarlamasına boysınıp ámelge asırıladı. Rásmiy emes bilimlendiriw de strukturalanǵan tásildi qollanadı, biraq rásmiy mektep sistemasınan tısqarı ámelge asadı, al rásmiy emes bilimlendiriw kúndelikli tájiriybeler arqalı strukturalanbaǵan úyreniwdi óz ishine aladı. Rásmiy hám rásmiy emes bilimlendiriw erte jastaǵı bilimlendiriw, baslawısh bilimlendiriw, orta bilimlendiriw hám joqarı bilimlendiriw sıyaqlı dárejelerge bólinedi. Basqa klassifikaciyalar oqıtıw usıllarına, máselen oqıtıwshıǵa baǵdarlanǵan hám oqıwshıǵa baǵdarlanǵan bilimlendiriwge, sonday-aq pánlerge, máselen ilimiy bilimlendiriw, til bilimlendiriwi hám dene tárbiyası bilimlendiriwine itibar qaratadı. Sonıń menen bir qatarda, «bilimlendiriw» termini bilimli adamlardıń intellektual jaǵdayın hám sapaların hám bilimlendiriw qubılısların úyrenetuǵın akademiyalıq tarawdı ańlatıwı múmkin.

Bilimlendiriwdiń anıq anıqlaması talas-tartıslı, hám bilimlendiriwdiń maqsetleri hám onıń sın pikirlewdi rawajlandırıw arqalı indoktrinaciyadan qanshelli ózgeshelenetuǵını haqqında kelispewshilikler bar. Bul kelispewshilikler bilimlendiriwdiń hár qıylı túrlerin anıqlaw, ólshew hám jaqsılawǵa tásir etedi. Tiykarınan, bilimlendiriw balalardı mádeniy qádiriyatlar hám normalardı sińdiriw arqalı jámiyetke ádetlendiredi, olardı jámiyettiń ónimli aǵzaları bolıwı ushın zárúr bolǵan kónlikpeler menen támiyinleydi. Usılayınsha, ol ekonomikalıq ósimdi qozǵaydı hám jergilikli hám global máseleler haqqında xabardarlıqtı arttıradı. Shólkemlestirilgen institutlar bilimlendiriwde áhmiyetli orın iyeleydi. Mısalı, húkimetler mektep sabaqlarınıń waqtın, oqıw baǵdarlamasın hám qatnasıw talapların belgilew ushın bilimlendiriw siyasatın islep shıǵadı. YUNESKO sıyaqlı xalıqaralıq shólkemler barlıq balalar ushın baslawısh bilimlendiriwdi alǵa ilgeriletiwde tásirli boldı.

Bilimlendiriwdiń tabıslı bolıwına kóp faktorlar tásir etedi. Psixologiyalıq faktorlarǵa motivaciya, intellekt hám jeke qásiyetler kiredi. Sociallıq-ekonomikalıq jaǵday, etnikalıq kelip shıǵıwı hám jınısı sıyaqlı jámiyetlik faktorlar kóbinese kemsitiwshilik penen baylanıslı. Basqa faktorlarǵa bilimlendiriw texnologiyalarına qoljetimlilik, oqıtıwshınıń sapası hám ata-analardıń qatnasıwı kiredi.

Bilimlendiriwdi izertleytuǵın tiykarǵı akademiyalıq taraw bilimlendiriw izertlewleri dep ataladı. Ol bilimlendiriwdiń tábiyatı, maqsetleri, tásirleri hám onı jaqsılaw usılların tereń úyrenedi. Bilimlendiriw izertlewleri bilimlendiriwdiń filosofiyası, psixologiyası, sociologiyası hám ekonomikası sıyaqlı hár túrli tarawlardı óz ishine aladı. Sonıń menen birge, ol salıstırmalı bilimlendiriw, pedagogika hám bilimlendiriw tariyxı sıyaqlı temalardı da izertleydi.

Tariyxqa deyingi dáwirde bilimlendiriw tiykarınan awızeki qarım-qatnas hám eliklew arqalı rásmiy emes túrde ámelge asırılǵan. Áyyemgi civilizaciyalardıń payda bolıwı menen jazıwdıń oylap tabılıwı bilimniń keńeyiwine alıp keldi, bul rásmiy emes bilimlendiriwden rásmiy bilimlendiriwge ótiwge túrtki boldı. Dáslep, rásmiy bilimlendiriw kóbinese elitalar hám diniy toparlar ushın qoljetimli boldı. XV ásirde baspa stanogınıń payda bolıwı kitaplarǵa keń qoljetimlilikti támiyinledi, usılayınsha ulıwma sawatlılıqtı arttırdı. XVIII-XIX ásirlerde mámleketlik bilimlendiriw áhmiyetke iye boldı, bul barlıq adamlarǵa biypul baslawısh bilim beriw hám belgili bir jasqa shekem májbúriy bilimlendiriwdi támiyinlew boyınsha global háreketke jol ashtı. Házirgi waqıtta dúnya júzi boyınsha baslawısh mektep jasındaǵı balalardıń 90% ten kóbiregi baslawısh mektepke baradı.

Anıqlamalar

«Bilimlendiriw» termini latın tilindegi educare, yaǵnıy «tárbiyalaw» hám educere, yaǵnıy «alıp shıǵıw» sózlerinen kelip shıqqan^[1] . Bilimlendiriwdiń anıqlaması hár túrli tarawlardaǵı teoretikler tárepinen izertlengen. Kópshilik bilimlendiriwdi bilim, kónlikpe hám minez-qulıq qásiyetlerin jetkeriw sıyaqlı maqsetlerge erisiwge baǵdarlanǵan maqsetli iskerlik dep esaplaydı^[2]. Biraq, usı ulıwma ózgesheliklerden tısqarı onıń anıq tábiyatı boyınsha keń kólemli dodalawlar alıp barılmaqta. Bir kózqaras bilimlendiriwdi mektepte oqıw, oqıtıw hám úyreniw sıyaqlı waqıyalar dawamında júz beretuǵın process retinde qaraydı. Basqa kózqaras bilimlendiriwdi process emes, al usı process nátiyjesinde payda bolǵan bilimli adamlardıń psixikalıq jaǵdayları hám qábiletleri retinde qabıl etedi. Sonıń menen bir qatarda, bul termin oqıtıw hám úyreniwge baylanıslı usıllar, processler hám jámiyetlik institutlardı izertleytuǵın akademiyalıq tarawdı da bildiriwi múmkin. Terminniń anıq túsinigi bilimlendiriw qubılısların anıqlaw, bilimlendiriw jetiskenliklerin ólshew hám bilimlendiriw ámeliyatın jaqsılaw ushın háreket etkende áhmiyetli bolıp tabıladı^[3]^[4].

Ayırım teoretikler bilimlendiriwdiń barlıq túrlerine tán bolǵan ayrıqsha ózgesheliklerdi anıqlaw arqalı anıq anıqlamalar beredi^[5]. Mısalı, bilimlendiriw teoretigi R. S. Piters bilimlendiriwdiń úsh tiykarǵı ózgesheligin atap ótedi, olar: oqıwshıǵa bilim hám túsinik beriw, processtiń paydalı bolıwın támiyinlew hám onı minez-qulıq jaǵınan tuwrı usılda alıp barıw^[6]. Bunday anıq anıqlamalar bilimlendiriwdiń eń keń tarqalǵan túrlerin nátiyjeli sıpatlaǵanı menen, olar sın pikirlerge de ushıraydı, óytkeni bilimlendiriwdiń siyrek ushırasatuǵın túrleri geyde olardıń parametrlerinen tısqarı qalıwı múmkin. Anıq anıqlamalar qamtıp almaǵan qarsı mısallardı sheshiw qıyın bolıwı múmkin, sonlıqtan ayırım teoretikler onıń ornına shańaraqlıq uqsaslıqqa tiykarlanǵan anıq emes anıqlamalardı beriwdi maqul kóredi. Bul kózqaras bilimlendiriwdiń barlıq túrleri bir-birine uqsas ekenin, biraq olardıń hámmesine tán bolǵan áhmiyetli ózgeshelikler toplamın bólisiwi shárt emes ekenin kórsetedi. Keyra Syuell hám Stiven Nyuman sıyaqlı ayırım bilimlendiriw teoretikleri «bilimlendiriw» termini kontekstke baylanıslı ekenin aytadı.

Bahalawshı yamasa keń mánili bilimlendiriw túsinikleri bilimlendiriwdiń tábiyatında qanday da bir jaqsılanıwǵa alıp keliw bar ekenin tastıyıqlaydı. Olar qádiriyat jaǵınan biytárep túsindirme beretuǵın tar mánili túsiniklerge qarama-qarsı turadı. Ayırım teoretikler «bilimlendiriw» termininiń kúndelikli tilde qalay qollanılatuǵının baqlaw arqalı sıpatlawshı túsinik beredi. Al normativlik túsinikler bolsa, jaqsı bilimlendiriwdi nelerdi quraytuǵının yamasa bilimlendiriw qalay ámelge asırılıwı kerekligin anıqlaydı. Kóplegen keń mánili hám normativlik túsinikler bilimlendiriwdi belgili maqsetlerge erisiwge umtılatuǵın háreket dep qaraydı, bul maqsetler bilim alıw, racional oylawdı úyreniw hám miyrim-shápáát hám hadallıq sıyaqlı minez-qulıq qásiyetlerin rawajlandırıwdı óz ishine alıwı múmkin.

Hár túrli ilimpazlar bilimlendiriwdi indoktrinaciyadan ayırıp turıwda sın kózqarastıń áhmiyetin atap ótedi. Olardıń pikirinshe, indoktrinaciya tek ǵana oqıwshılarǵa isenimlerdi sińdiriwge baǵdarlanǵan, olardıń racionallıǵına qaramastan; al bilimlendiriw bolsa, sol isenimlerdi sın kózqaras penen úyreniw hám gúmanlanıw ushın racional qábiletti de rawajlandıradı. Degen menen, bul eki qubılıstı anıq ajıratıp boladı degen pikir hámme tárepinen qabıl etilmegen, sebebi balanıń aqıl-oyı ele tolıq rawajlanbaǵan bilimlendiriwdiń dáslepki basqıshlarında indoktrinaciyanıń ayırım túrleri zárúr bolıwı múmkin. Bul ásirese jas balalar ayırım nárselerdi tiykarǵı sebeplerin túsinbesten úyreniwi kerek bolǵan jaǵdaylarda, máselen, belgili qáwipsizlik qaǵıydaları hám gigiena ádetleri sıyaqlı jaǵdaylarda ayrıqsha áhmiyetli.

Bilimlendiriwdi muǵallimniń hám oqıwshınıń kózqarasınan sıpatlaw múmkin. Muǵallimge baǵdarlanǵan anıqlamalar muǵallimniń bilim hám kónlikpelerdi minez-qulıq jaǵınan durıs jol menen jetkeriwdegi kózqarası hám rolin ayrıqsha kórsetedi. Al oqıwshıǵa baǵdarlanǵan anıqlamalar bolsa, bilimlendiriwdi oqıwshınıń oqıw processindegi qatnasıwı tiykarında analizleydi, bul process olardıń keyingi tájiriybelerin ózgertedi hám bayıtadı dep esaplaydı. Eki kózqarastı da óz ishine alatuǵın anıqlamalardı da qarap shıǵıw múmkin. Bul kózqarasta bilimlendiriw ulıwma dúnyanı ashıw hám máselelerdi birgelikte sheshiw arqalı ulıwma tájiriybe almasıw processi retinde kóriledi.

Túrleri

Bilimlendiriwdiń bir neshe klassifikaciyası bar. Bir klassifikaciya institucional ramkaǵa baylanıslı bolıp, formal, formal emes hám informal bilimlendiriwdi ayırıp kórsetedi. Basqa bir klassifikaciya oqıwshınıń jası hám mazmunnıń quramalılıǵı sıyaqlı faktorlarǵa tiykarlanıp, bilimlendiriwdiń hár túrli dárejelerin qamtıydı. Qosımsha kategoriyalar tema, oqıtıw usılı, qollanılatuǵın qural hám qarjılandırıwǵa itibar qaratadı^[7].

Formal, formal emes hám informal

Eń keń tarqalǵan bóliniw - formal, formal emes hám informal bilimlendiriw arasındaǵı ayırmashılıq. Formal bilimlendiriw strukturalanǵan institucional ramka ishinde ámelge asadı, ádette xronologiyalıq hám ierarxiyalıq tártipke iye boladı. Házirgi mektep sisteması klaslardı oqıwshınıń jası hám alǵa ilgerlewine qarap shólkemlestiredi, baslawısh mektepten universitetke shekem. Formal bilimlendiriw ádette húkimet tárepinen qadaǵalanadı hám retlestiriledi, kóbinese belgili bir jasqa shekem májbúriy boladı.

Formal emes hám informal bilimlendiriw formal mektep sistemasınan tısqarı ámelge asadı, bunda formal emes bilimlendiriw ortalıq orındı iyeleydi. Formal bilimlendiriw sıyaqlı, formal emes bilimlendiriw de shólkemlestirilgen, sistemalı hám anıq maqsetke qaratılǵan, mısalı, repetitorlıq, fitnes sabaqları hám skautlıq háreketke qatnasıw sıyaqlı iskerliklerde kórinedi. Al informal bilimlendiriw bolsa, kúndelikli tájiriybeler hám qorshaǵan ortalıqqa tásir etiw arqalı sistemasız túrde ámelge asadı. Informal bilimlendiriw adamnıń ómiri dawamında hár túrli jaǵdaylarda hám orınlarda, kóbinese óz-ózinen ámelge asadı, mısalı, balalardıń óz ana tilin ata-anasınan úyreniwi yamasa adamlardıń birgelikte awqat tayarlaw arqalı aspazlıq kónlikpelerin meńgeriwi.

Ayırım teoretikler úsh túrdi oqıw ortalıǵına qarap ajıratadı: formal bilimlendiriw mekteplerde ámelge asadı, formal emes bilimlendiriw jiyi barılmaytuǵın orınlarda, máselen, muzeylerde ótedi, al informal bilimlendiriw kúndelikli turmıs jaǵdaylarında ámelge asadı. Sonıń menen birge, motivaciya dereklerinde de ayırmashılıqlar bar. Formal bilimlendiriw kóbinese sırtqı motivaciya menen, yaǵnıy sırtqı sıylıqlar arqalı ámelge asırıladı. Kerisinshe, formal emes hám informal bilimlendiriwde ishki motivaciya, yaǵnıy oqıw processinen lázzetleniw ádette ústemlik etedi. Úsh túr arasındaǵı ayırmashılıq ulıwma túrde anıq bolsa da, ayırım bilimlendiriw formaları bir kategoriyaǵa tolıq sáykes kelmewi múmkin.

Ápiwayı mádeniyatlarda bilimlendiriw tiykarınan informal túrde ámelge astı, bilimlendiriw iskerlikleri menen basqa kúndelikli háreketler arasında az ǵana ayırmashılıq boldı. Kerisinshe, pútkil qorshaǵan ortalıq klass xızmetin atqardı, al úlkenler kóbinese tárbiyashı rolin oynadı. Biraq, informal bilimlendiriw kóp muǵdardaǵı bilimlerdi beriw ushın jetkilikli bolmaydı. Bul sheklewdi saplastırıw ushın ádette formal bilimlendiriw ortalıqları hám arnawlı tayarlanǵan oqıtıwshılar zárúr. Bul zárúrlik tariyx dawamında formal bilimlendiriwdiń áhmiyetiniń artıwına alıp keldi. Waqıt ótiwi menen formal bilimlendiriw kúndelikli turmıstan uzaqlasıp, kóbirek abstrakt oqıw tájiriybeleri hám temalarǵa qaray jılıstı. Anıq háreketlerdi baqlaw hám eliklew ornına ulıwma principler hám túsiniklerdi túsiniwge kóbirek itibar berildi.

Dárejeler

Bilimlendiriw túrleri kóbinese hár túrli dáreje yamasa basqıshlarǵa bólinedi. Tásirli strukturalardıń biri - Birlesken Milletler Shólkeminiń Bilimlendiriw, Ilim hám Mádeniyat Shólkemi (YUNESKO) tárepinen qollap-quwatlanatuǵın Bilimlendiriwdiń Xalıqaralıq Standart Klassifikaciyası. Bul klassifikaciya formal hám formal emes bilimlendiriwdi óz ishine aladı hám oqıwshınıń jası, oqıw dawamlılıǵı hám qamtılǵan mazmunnıń quramalılıǵı sıyaqlı faktorlarǵa tiykarlanıp dárejelerdi ajıratadı. Qosımsha kriteriylerge kiriw talapları, oqıtıwshılardıń kvalifikaciyası hám tabıslı tamamlawdıń kútilgen nátiyjesi kiredi. Dárejeler erte jastaǵı bilimlendiriw (0-dáreje), baslawısh bilimlendiriw (1-dáreje), orta bilimlendiriw (2-3 dárejeler), orta bilimnen keyingi joqarı emes bilimlendiriw (4-dáreje) hám joqarı bilimlendiriw (5-8 dárejeler) bolıp toparlastırılǵan.

Erte jastaǵı bilimlendiriw, mektepke shekemgi bilimlendiriw yamasa balalar baǵshası bilimlendiriwi dep te ataladı, tuwılǵannan baslap baslawısh mektep baslanǵanǵa shekemgi dáwirdi qamtıydı. Ol balanıń fizikalıq, psixikalıq hám sociallıq aspektlerin qamtıp alıp, ulıwma rawajlanıwın jeńillestiriw ushın jobalastırılǵan. Erte jastaǵı bilimlendiriw sociallasıw hám jeke qásiyetlerdiń rawajlanıwın qáliplestiriwde áhmiyetli bolıp, sonday-aq qatnas, úyreniw hám másele sheshiw boyınsha tiykarǵı kónlikpelerdi úyretedi. Onıń ulıwma maqseti balalardı baslawısh bilimlendiriwge ótiwge tayarlaw bolıp tabıladı. Mektepke shekemgi bilimlendiriw ádette qálewi boyınsha bolsa da, Braziliya sıyaqlı ayırım ellerde tórt jastan baslap májbúriy bolıp esaplanadı.

Baslawısh (yamasa elementar) bilimlendiriw ádette bes penen jeti jas aralıǵında baslanıp, tórt-jeti jıl dawam etedi. Onıń qosımsha kiriw talapları joq hám oqıw, jazıw hám matematika boyınsha tiykarǵı kónlikpelerdi úyretiwdi maqset etedi. Sonıń menen birge, tariyx, geografiya, pánler, muzıka hám kórkem óner sıyaqlı pánler boyınsha áhmiyetli bilimlerdi beredi. Taǵı bir maqseti jeke rawajlanıwdı jeńillestiriw bolıp tabıladı. Házirgi waqıtta baslawısh bilimlendiriw derlik barlıq mámleketlerde májbúriy bolıp, dúnya júzi boyınsha baslawısh mektep jasındaǵı balalardıń 90% ten kóbiregi usınday mekteplerge qatnaydı.

Orta bilimlendiriw baslawısh bilimlendiriwden keyin kelip, ádette 12 den 18 jasqa shekemgi dáwirdi qamtıydı. Ol ádette tómengi orta bilimlendiriw (máselen, orta mektep yamasa kishi joqarı mektep) hám joqarı orta bilimlendiriwge (máselen, joqarı mektep, úlken joqarı mektep yamasa kolledj, mámleketine baylanıslı) bólinedi. Tómengi orta bilimlendiriw ádette kiriw shárti retinde baslawısh mektepti pitkeriwdi talap etedi. Onıń maqseti oqıw nátiyjelerin keńeytiw hám tereńlestiriw bolıp, pánge tiyisli oqıw baǵdarlamalarına kóbirek itibar qaratıladı, hám oqıtıwshılar kóbinese bir yamasa bir neshe belgili pánler boyınsha qánigelesedi. Onıń maqsetleriniń biri oqıwshılardı hár túrli pánler boyınsha tiykarǵı teoriyalıq túsinikler menen tanıstırıp, ómir boyı bilim alıw ushın bekkem tiykar salıw bolıp tabıladı. Ayırım jaǵdaylarda, ol kásiplik tayarlıqtıń baslawısh formaların da óz ishine alıwı múmkin. Tómengi orta bilimlendiriw Oraylıq hám Shıǵıs Aziya, Evropa hám Amerika elleriniń kópshiliginde májbúriy bolıp tabıladı. Ayırım ellerde ol májbúriy bilimlendiriwdiń aqırǵı basqıshın quraydı. Biraq, májbúriy tómengi orta bilimlendiriw Arab mámleketlerinde, Saxaradan qubladaǵı Afrika ellerinde hám Qubla hám Batıs Aziyada azıraq keń tarqalǵan.

Joqarı orta bilimlendiriw ádette 15 jas shamasında baslanıp, oqıwshılardı jumısqa ornalasıw yamasa joqarı bilimlendiriw ushın zárúr bolǵan kónlikpeler hám bilimler menen támiyinlewge baǵdarlanǵan. Tómengi orta bilimlendiriwdi tamamlaw ádette kiriw shárti bolıp esaplanadı. Oqıw baǵdarlaması pánlerdiń keńirek kólemin qamtıydı, kóbinese oqıwshılarǵa hár túrli variantlar arasınan tańlaw múmkinshiligin beredi. Joqarı orta bilimlendiriwdi tabıslı tamamlaw kóbinese joqarı mektep diplomı sıyaqlı rásmiy kvalifikaciyanı alıw menen baylanıslı. Orta bilimlendiriwden keyingi bilimlendiriw orta bilimlendiriwden keyingi joqarı emes bilimlendiriw kategoriyasına kiriwi múmkin, ol quramalılıǵı boyınsha orta bilimlendiriwge uqsas, biraq oqıwshılardı miynet bazarına tayarlaw ushın kásiplik tayarlıqqa kóbirek itibar qaratadı.

Ayırım mámleketlerde úshinshi basqısh bilimlendiriw joqarı bilimlendiriw menen birdey mániste qollanılsa, basqalarında úshinshi basqısh bilimlendiriw keńirek spektrdi qamtıp aladı. Úshinshi basqısh bilimlendiriw orta bilimlendiriwde qáliplesken tiykarǵa súyenedi, biraq belgili tarawlar yamasa pánlerdi tereń úyreniwge baǵdarlanǵan. Onıń juwmaǵı akademiyalıq dáreje menen tamamlanadı. Úshinshi basqısh bilimlendiriw tórt dárejeden ibarat: qısqa ciklli úshinshi basqısh, bakalavr, magistr hám doktorlıq bilimlendiriw. Bul dárejeler kóbinese ierarxiyalıq strukturanı payda etedi, bunda tómengi dárejelerdi alıw joqarı dárejelerge kiriw shárti bolıp xızmet etedi. Qısqa ciklli úshinshi basqısh bilimlendiriw ámeliy táreplerge itibar qaratıp, arnawlı kásipler ushın joqarı kásiplik hám professional tayarlıqtı támiyinleydi. Bakalavr dárejesindegi bilimlendiriw, sonday-aq bakalavriat bilimlendiriw dep te atalıp, ádette qısqa ciklli úshinshi basqısh bilimlendiriwge qaraǵanda uzaǵıraq dawam etedi. Ol kóbinese universitetler tárepinen usınılıp, bakalavr dárejesi dep atalatuǵın aralıq akademiyalıq dáreje menen juwmaqlanadı. Magistr dárejesindegi bilimlendiriw bakalavriatqa qaraǵanda qánigeleskenirek bolıp, kóbinese ǵárezsiz izertlewdi, ádette magistrlik dissertaciya túrinde, óz ishine aladı. Doktorlıq dárejedegi bilimlendiriw joqarı izertlew kvalifikaciyasına alıp keledi, ádette doktor dárejesi, mısalı, filosofiya doktorı (PhD) dárejesi beriledi. Ol ádette dissertaciya sıyaqlı úlken akademiyalıq jumıstı tapsırıwdı talap etedi. Bunnan da joqarı dárejelerge doktorantura hám abilitaciya kiredi.

Formal bilimlendiriwdi tabıslı tamamlaw ádette sertifikaciya menen juwmaqlanadı, bul joqarı dárejedegi bilimlendiriwge ótiw hám ayırım kásiplerge kiriw ushın zárúr shárt bolıp tabıladı. Imtixanlar waqtında anıqlanbaǵan aldaw, mısalı, shpargalkadan paydalanıw, bul sistemaǵa qáwip tuwdıradı, sebebi ol arqalı bilimsiz studentler sertifikaciyalanıwı múmkin.

Kópshilik mámleketlerde baslawısh hám orta bilimlendiriw biypul támiyinlenedi. Biraq, úshinshi basqısh bilimlendiriwdiń bahası boyınsha dúnya júzinde úlken ayırmashılıqlar bar. Shveciya, Finlyandiya, Polsha hám Meksika sıyaqlı ayırım mámleketler úshinshi basqısh bilimlendiriwdi biypul yamasa tómen bahada usınadı. Kerisinshe, AQSH hám Singapur sıyaqlı mámleketlerde úshinshi basqısh bilimlendiriw kóbinese joqarı oqıw haqısı menen baylanıslı, bul studentlerdi óz oqıwın qarjılandırıw ushın úlken qarızlarǵa súyeniwge májbúr etedi. Joqarı bilimlendiriw qárejetleri rawajlanıp kiyatırǵan mámleketlerdegi studentler ushın úlken tosqınlıq bolıwı múmkin, sebebi olardıń shańaraqları mektep haqısın tólew, forma satıp alıw hám sabaqlıqlardı satıp alıwda qıynalıwı múmkin.

Basqalar

Akademiyalıq ádebiyatta dástúrli hám alternativ usıllardı óz ishine alǵan bilimlendiriwdiń hár qıylı túrleri izertlenedi. Dástúrli bilimlendiriw uzaq waqıttan berli qollanılıp kiyatırǵan hám ádettegi mektep usılların óz ishine aladı, ol strukturalanǵan mektep ortalıǵında muǵallimge-baǵdarlanǵan oqıtıw menen sıpatlanadı. Nızamlar oqıw baǵdarlaması hám klass kestesi sıyaqlı hár túrli aspektlerdi basqaradı.

Alternativ bilimlendiriw dástúrli ádettegi usıldan ózgeshe bolǵan oqıtıw usılların qamtıytuǵın ulıwma termin bolıp xızmet etedi. Bul ayırmashılıqlar oqıw ortalıǵında, oqıw baǵdarlamasınıń mazmunında yamasa muǵallim-oqıwshı qatnasıqlarınıń dinamikasında bolıwı múmkin. Alternativ mektep oqıtıwınıń ózgesheliklerine ıqtıyarlı qatnasıw, salıstırmalı túrde kishi klass hám mektep ólshemleri hám jeke beyimlestirilgen oqıtıw kiredi, bul kóbirek inklyuziv hám emocional jaqtan kómeklesetuǵın ortalıqtı qáliplestiredi. Bul kategoriyaǵa charter mektepleri hám qıyın yamasa ayrıqsha talantlı oqıwshılarǵa arnalǵan arnawlı baǵdarlamalar sıyaqlı hár qıylı túrler, sonıń menen birge úyde oqıtıw hám mektepsiz oqıtıw kiredi. Alternativ bilimlendiriw jergilikli xalıqtıń bilimlendiriwin de óz ishine aladı, ol jergilikli miyrasqa tiykarlanǵan bilim hám kónlikpelerdi saqlaw hám beriwge tiykarlanǵan. Bul usıl kóbinese awızeki bayanlaw hám ertek aytıw sıyaqlı dástúrli usıllardı qollanadı.

Ayırım ayırmashılıqlar bilim alıwshılardıń ózgesheliklerine baylanıslı boladı. Oqıwshınıń jasına qaray kategoriyalar balalıq dáwir bilimlendiriwi, jasóspirim bilimlendiriwi, eresekler bilimlendiriwi hám qartayǵan adamlar bilimlendiriwin óz ishine aladı. Oqıwshılardıń biologiyalıq jınısına tiykarlanǵan kategoriyalarǵa bir jınıslı bilimlendiriw hám aralas jınıslı bilimlendiriw kiredi. Arnawlı bilimlendiriw múmkinshiligi sheklengen oqıwshılardıń ózgeshe mútájliklerin qanaatlandırıwǵa beyimlestirilgen, intellektual, sociallıq, kommunikativ hám fizikalıq dárejelerdegi hár qıylı kemshiliklerdi esapqa aladı. Onıń maqseti - usı kemshilikler keltirip shıǵaratuǵın qıyınshılıqlardı jeńiw, tásir etilgen oqıwshılarǵa sáykes bilimlendiriw strukturasına kiriwdi támiyinlew. Keń mániste, arnawlı bilimlendiriw intellektual jaqtan zeyinli balalarǵa bilim beriwdi de óz ishine aladı, olarǵa óz potencialın tolıq ashıw ushın beyimlestirilgen oqıw baǵdarlamaları kerek boladı.

Oqıtıw usılına tiykarlanǵan klassifikaciyalarǵa muǵallimge baǵdarlanǵan bilimlendiriw kiredi, bunda muǵallim oqıwshılarǵa informaciya beriwde oraylıq orındı iyeleydi, hám oqıwshı oraylıq bilimlendiriw, bunda oqıwshılar klass iskerligin qáliplestiriwde belsendi hám juwapkerli orındı iyeleydi. Sanalı bilimlendiriwde úyreniw hám oqıtıw anıq maqset penen ámelge asırıladı. Sanasız bilimlendiriw sanalı jobalastırıw yamasa basshılıqsız óz-ózinen rawajlanadı. Bul biraz muǵallimler hám ereseklerdiń jeke qásiyetleriniń tásiri arqalı qáliplesiwi múmkin, bul oqıwshılardıń jeke qásiyetleriniń rawajlanıwına janapay tásir etiwi múmkin. Dálilge tiykarlanǵan bilimlendiriw eń nátiyjeli bilimlendiriw usılların anıqlaw ushın ilimiy izertlewlerden paydalanadı. Onıń maqseti - bilimlendiriw ámeliyatı hám siyasatınıń nátiyjeliligin optimallastırıw, olardıń eń jaqsı empirikalıq dálillerge tiykarlanǵanın támiyinlew arqalı. Bul dálilge tiykarlanǵan oqıtıwdı, dálilge tiykarlanǵan úyreniwdi hám mektep nátiyjeliligi boyınsha izertlewlerdi óz ishine aladı.

Ózin-ózi oqıtıw, yamasa óz betinshe bilim alıw, muǵallimler hám oqıw orınlarınan ǵárezsiz túrde ámelge asadı. Tiykarınan eresekler bilimlendiriwinde baqlanatuǵın bul usıl, neni hám qashan oqıwdı tańlaw erkinligin beredi, bul onı potencial jaqtan kóbirek qanaatlandıratuǵın oqıw tájiriybesine aylandıradı. Biraq, struktura hám basshılıqtıń joqlıǵı maqsetsiz oqıwǵa alıp keliwi múmkin, al sırttan pikir almasıwdıń bolmawı ózin-ózi oqıtıwshılardıń nadurıs túsiniklerdi rawajlandırıwına hám óz oqıw progressin nadurıs bahalawına alıp keliwi múmkin. Ózin-ózi oqıtıw ómir boyı bilim alıw menen tıǵız baylanıslı, bul adamnıń pútkil ómiri dawamında úziliksiz oqıwın názerde tutadı.

Pánge tiykarlanǵan bilimlendiriw kategoriyalarına ilimiy bilimlendiriw, til úyretiw, kórkem óner bilimlendiriwi, diniy bilimlendiriw, dene tárbiyası hám jınıslıq tárbiya kiredi. Aralıqtan oqıtıwda radio yamasa veb-saytlar sıyaqlı arnawlı qurallar qollanıladı, oǵan elektron oqıtıw (kompyuterlerdi paydalanıw), mobil oqıtıw (mobil qurılmalardı paydalanıw) hám onlayn bilimlendiriw kiredi. Kóbinese olar ashıq bilimlendiriw túrinde boladı, onda kurslar hám materiallar minimal tosqınlıqlar menen qoljetimli boladı, bul dástúrli klass yamasa orında oqıtıwdan parıq qıladı. Biraq, onlayn bilimlendiriwdiń barlıq túrleri ashıq emes; mısalı, ayırım universitetler ashıq bilimlendiriw baslamalarınıń bir bólegi bolmaǵan tolıq onlayn diplom baǵdarlamaların usınadı.

Mámleketlik bilimlendiriw, sonday-aq jámiyetlik bilimlendiriw dep te atalatuǵın, húkimet tárepinen qarjılandırıladı hám baqlanadı hám ulıwma xalıqqa qoljetimli. Ádette ol oqıw haqısın talap etpeydi hám sonlıqtan biypul bilimlendiriwdiń bir túri bolıp esaplanadı. Oǵan qarama-qarsı, jeke bilimlendiriw jeke mákemeler tárepinen qarjılandırıladı hám basqarıladı. Jeke mektepler kóbinese kóbirek tańlawshı qabıllaw procesine iye hám oqıw haqısın alıw arqalı pullı bilimlendiriwdi usınadı.

Májbúriy bilimlendiriw adamlar nızamlı túrde alıwı kerek bolǵan bilimlendiriwge qatnasadı, tiykarınan belgili bir jasqa shekem mektepke barıwı shárt bolǵan balalarǵa tásir etedi. Bul adamlar nızamlı minnetlemege qaraǵanda jeke tańlawına tiykarlanıp alatuǵın ıqtıyarlı bilimlendiriwge qarama-qarsı turadı.

Jámiyettegi roli

Bilimlendiriw jámiyette hár qıylı rollerdi atqaradı, sociallıq, ekonomikalıq hám jeke tarawlardı qamtıp aladı. Sociallıq jaqtan, bilimlendiriw átirap ortalıq penen óz-ara tásir etiw hám jeke mútájlikler menen talpınıslardı qanaatlandırıw ushın zárúr bolǵan tiykarǵı kónlikpelerdi úyretiw arqalı turaqlı jámiyetti quradı hám saqlaydı. Házirgi jámiyette bul kónlikpeler sóylew, oqıw, jazıw, arifmetika hám informaciya hám kommunikaciya texnologiyaların biliwdi óz ishine aladı. Sonıń menen birge, bilimlendiriw tiykarǵı sociallıq hám mádeniy normalar haqqında xabardarlıqtı sińdiriw, hár túrli jaǵdaylarda sáykes minez-qulıqtı qáliplestiriw arqalı sociallasıwǵa járdem beredi. Ol sociallıq birlikti, turaqlılıqtı hám tınıshlıqtı qollap-quwatlaydı, kúndelikli iskerlikte ónimli qatnasıwdı rawajlandıradı. Sociallasıw pútkil ómir dawamında júz berse de, erte jastaǵı bilimlendiriw ayrıqsha áhmiyetke iye. Sonıń menen birge, bilimlendiriw demokratiyalarda dawıs beriw hám shólkemlestiriw arqalı puqaralıq qatnasıwdı kúsheytiw, sonday-aq hámme ushın teń imkaniyatlardı itibarǵa alıw arqalı sheshiwshi rol oynaydı.

Ekonomikalıq dárejede, adamlar bilimlendiriw arqalı jámiyettiń ónimli aǵzalarına aylanadı, óz kásipleri ushın, sonday-aq basqalarǵa tovarlar islep shıǵarıw hám xızmetler kórsetiw ushın zárúr bolǵan texnikalıq hám analitikalıq kónlikpelerdi iyeleydi. Erte jámiyetlerde qánigelesiw az bolǵan, balalar ádette jámiyettiń islewi ushın áhmiyetli bolǵan keń kólemli kónlikpelerdi úyrengen. Biraq, házirgi jámiyetler oǵada quramalasıp barmaqta, kóp kásipler ulıwma bilimlendiriw menen birge arnawlı tayarlıqtı talap etedi. Nátiyjede, tek salıstırmalı túrde az sandaǵı adamlar ǵana belgili kásiplerdi tolıq úyrenedi. Sonıń menen bir qatarda, jámiyettiń islewi ushın iyelengen kónlikpeler hám beyimlikler geyde qarama-qarsı bolıwı múmkin, olardıń qádiri kontekstke baylanıslı boladı.

Adamlardıń jámiyetke integraciyasın jeńillestiriw arqalı, bilimlendiriw ekonomikalıq ósiwdi qollap-quwatlaydı hám jarlılıqtı azaytadı. Ol jumısshılarǵa óz kónlikpelerin jetilistiriwge múmkinshilik beredi, sonıń arqasında islep shıǵarılǵan tovarlar hám xızmetlerdiń sapasın jaqsılaydı, sonıń nátiyjesinde abadanlıqqa itibar qaratadı hám básekige shıdamlılıqtı arttıradı. Mámleketlik bilimlendiriw ulıwma jámiyetke payda keltiretuǵın uzaq múddetli investiciya retinde keń tán alınǵan, ásirese baslawısh bilimlendiriw ayrıqsha joqarı jetiskenlik normaların kórsetedi. Sonıń menen birge, ekonomikalıq abadanlıqtı bekkemlewden basqa, bilimlendiriw texnologiyalıq hám ilimiy jetiskenliklerge úles qosadı, jumıssızlıqtı azaytadı hám sociallıq teńlikke tásir etedi. Onnan da basqa, bilim dárejesiniń joqarılawı tuwılıw kórsetkishleriniń tómenlewi menen baylanıslı, bul qánigeli túrde shańaraqtı jobalastırıw haqqında xabardarlıqtıń artıwı, hayal-qızlar ushın múmkinshiliklerdiń keńeyiwi hám neke dúziwdiń keshiktiriliwi sebepli júz beredi.

Bilimlendiriw eldiń ózgerislerge beyimlesiwi hám jańa qıyınshılıqlarǵa nátiyjeli qarsı turıwı ushın áhmiyetli orın iyeleydi. Ol xabardarlıqtı arttıradı hám házirgi global máselelerdi, sonıń ishinde klimattıń ózgeriwi, turaqlı rawajlanıw hám baylar menen jarlılar arasındaǵı ayırmashılıqtıń keńeyiwi sıyaqlı máselelerdi sheshiwge úles qosadı. Oqıwshılarǵa óz ómiri hám is-háreketleriniń basqalarǵa qalay tásir etetuǵının túsindiriw arqalı, bilimlendiriw adamlardı bárqulla turaqlı hám ádil dúnyanı ámelge asırıwǵa umtılıwǵa ruwxlandıra aladı. Solay etip, bilimlendiriw tek jámiyetlik normalardı saqlap qalıw ushın ǵana emes, al sociallıq rawajlanıwdıń katalizatorı retinde de xızmet etedi. Bul ekonomikalıq jaǵdaylardıń rawajlanıwına da tiyisli, bunda texnologiyalıq jetiskenlikler, ásirese avtomatlastırıwdıń artıwı, jumıs kúshine jańa talaplar qoyadı, bilimlendiriw bulardı qanaatlandırıwǵa járdem bere aladı. Jaǵdaylar ózgergen sayın, oqıtılatuǵın kónlikpeler hám bilimler eskirip qalıwı múmkin, bul oqıw baǵdarlamasına cifrlı sawatlılıq sıyaqlı pánlerdi kirgiziw hám jańa texnologiyalardı qollanıw kónlikpelerin rawajlandırıw ushın dúzetiwler kirgiziwdi talap etedi. Bunnan tısqarı, bilimlendiriw ǵalabalıq ashıq onlayn kurslar sıyaqlı innovaciyalıq formalardı qabıl etiw arqalı adamlardı payda bolıp atırǵan qıyınshılıqlar hám múmkinshiliklerge tayarlay aladı.

Jeke dárejede, bilimlendiriw adamnıń jeke rawajlanıwın qollap-quwatlaydı, oǵan jańa kónlikpelerdi úyreniw, talantlardı jetilistiriw, dóretiwshilikti rawajlandırıw, ózin-ózi tanıwdı arttırıw hám máseleni sheshiw hám sheshim qabıllaw qábiletlerin jetilistiriw kiredi. Bunnan tısqarı, bilimlendiriw densawlıq hám abadanlıqqa unamlı tásir etedi. Bilimli adamlar kóbinese densawlıq máseleleri haqqında jaqsıraq xabardar boladı hám óz minez-qulqın soǵan qarap ózgertedi, kúshli sociallıq qollap-quwatlaw tarmaqları hám qıyınshılıqlardı jeńiw strategiyalarınan payda kóredi, hám de joqarı tabısqa iye bolıp, olarǵa jaqsıraq medicinalıq xızmetlerden paydalanıw múmkinshiligin beredi. Bilimlendiriwdiń sociallıq áhmiyeti Birlesken Milletler Shólkemi tárepinen belgilengen hár jılı 24-yanvarda ótkeriletuǵın Xalıqaralıq bilimlendiriw kúni menen ayrıqsha atap ótiledi, bul shólkem 1970-jıldı Xalıqaralıq bilimlendiriw jılı dep járiyalaǵan edi.

Derekler

↑ Vico 1999, s. 327}}
↑ {{|Marshall 2006, ss. 33–37 |2=Sewell & Newman 2013, ss. 3–4, 6–7, 9–10 |3=Matheson 2014, ss. 1–3 }}
↑ Chazan 2022, ss. 15–16 |2=Marshall 2006, ss. 33–37 |3=UNESCO 2018 }}
↑ {{|1=Peters 2009, s. 1 |2=HarperCollins staff 2023 |3=Sewell & Newman 2013, s. 4 }}
↑ {{|1=Peters 2015, s. 45 |2=Beckett 2011, s. 241 |3=Marshall 2006, ss. 33–37 }}
↑ {{1=Beckett 2011, ss. 242–243 |2=Peters, Woods & Dray 1973, Aims of Education: A Conceptual Inquiry |3=Sewell & Newman 2013, ss. 3–5 }}
↑ {{|1=La Belle 1982, ss. 159, 161–162 |2=UNESCO 2012, ss. 6, 25, 73–75 |3=Emaliana 2017, ss. 59–60 |4=Cobb & Glass 2021, s. 11 }}
↑ Sullivan. «The Wealth of Households: 2021 / Current Population Reports / P70BR-183». United States Census Bureau (iyun 2023). 24-may 2024-jılda túp nusqadan arxivlendi.

[1] Vico 1999, s. 327}}

[2] {{|Marshall 2006, ss. 33–37 |2=Sewell & Newman 2013, ss. 3–4, 6–7, 9–10 |3=Matheson 2014, ss. 1–3 }}

[3] Chazan 2022, ss. 15–16 |2=Marshall 2006, ss. 33–37 |3=UNESCO 2018 }}

[4] {{|1=Peters 2009, s. 1 |2=HarperCollins staff 2023 |3=Sewell & Newman 2013, s. 4 }}

[5] {{|1=Peters 2015, s. 45 |2=Beckett 2011, s. 241 |3=Marshall 2006, ss. 33–37 }}

[6] {{1=Beckett 2011, ss. 242–243 |2=Peters, Woods & Dray 1973, Aims of Education: A Conceptual Inquiry |3=Sewell & Newman 2013, ss. 3–5 }}

[7] {{|1=La Belle 1982, ss. 159, 161–162 |2=UNESCO 2012, ss. 6, 25, 73–75 |3=Emaliana 2017, ss. 59–60 |4=Cobb & Glass 2021, s. 11 }}

[WealthEducation_2021-8] Sullivan. «The Wealth of Households: 2021 / Current Population Reports / P70BR-183». United States Census Bureau (iyun 2023). 24-may 2024-jılda túp nusqadan arxivlendi.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]