Siddhartha Gautama

Artikulu hau Buda pertsonaia historikoari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Buda (argipena)».

Siddhartha Gautama
Irudi gehiago
Bizitza
Jaiotza	Lumbini, K.a. I. milurtekoa
Heriotza	Kushinagar, K.a. I. milurtekoa ( urte)
Heriotza modua	berezko heriotza
Familia
Aita	Śuddhodana
Ama	Maia
Ezkontidea(k)	Yaśodharā (en)
Seme-alabak	ikusi Rāhula (en)
Haurrideak	ikusi Sundarānanda (en) Sundari Nanda (en)
Leinua	family of Gautama Buddha (en)
Hezkuntza
Hizkuntzak	Magadhi Prakrit (en) Paliera sanskritoa
Irakaslea(k)	Alara Kalama (en) Mah maudgalyana (en)
Ikaslea(k)	ikusi Kṣemā (en) Binbisara Gyalpo Dawa Zangpo (en) Sharibu (en) Maitreyanātha Gawo (en) Lobpön Magakpa (en) Küngawo (en) Drachompa Nyewa Khor (en) Mah maudgalyana (en)
Jarduerak
Jarduerak	bhikkhua, filosofoa, erlijio sortzailea, erlijio burua, idazlea, gizarte-erreformatzailea, spiritual teacher (en) , psikiatra, psikologoa eta predikaria
Influentziak	Dīpankara Buddha (en)
Mugimendua	Bide Zortzikoitz Zintzoa Nirvana Dharma
Ideologia eta sinesmenak
Erlijioa	budismoa

Siddhārtha Gautama (sanskritoz: सिद्धार्थ गौतम, palieraz: Siddhattha Gotama) Buda Gautama, Buda Shakyamuni edo sinpleki Buda izenez ere ezaguna, Sakya tribuko Kapilavastuko printze indiarra zen, Indiako azpikontinenteko maisu espirituala eta budismoaren sortzaile historikoa. Ez dakigu zehatz-mehatz noiz jaio, eta noiz hil zen, baina, egungo adituen ustez, K.a. 563 urtearen inguruan jaio zen Lumbinin, eta K.a. 483an hil Kushinagar-en. Oinazea eta heriotza ezagutzeak jauregiko bizimodu erosoa utzi, eta bizitzaren egiaren bila abiarazi zuen. Gogarte-aldi luzeen ondoren giza izatearen misterioa argitu zuelakoan, Buda izena eman zioten. Bere mezu osoaren muina, «lau egia jatorretan» bildu zuen. Bere irakaspenak oinarri hartuta sortu ziren budismoa eta eskola vaishnava asko,​​ eta budistek gurtzen dute Nirvanaranzko bidea (literalki, desagertze edo iraungitze) erakutsi zuen izaki erabat argitu gisa, baita ezjakintasunaren, atxikimenduaren, berpizkundearen eta sufrimenduaren askapena ere erakutsi zuena; hinduismoan, berriz, Dasavatara gisa gurtzen dute, eta siddhi guztiak menderatzea lortu zuen gizaki gisa. Indiako azpikontinentearen ipar-mendebaldean irakatsi zuen nagusiki, berrogei bat urtez. Bere irakaspena sufrimenduaren eta sufrimenduaren amaieraren ikuspegian oinarritzen da (nirvāṇa).

Tradizio budistaren arabera, Lumbinin jaio zen, gaur egun Nepal dena, Sakia errepublikan, familia aristokratiko batean. Luxuzko bizitzari uko egin zion, eta, zenbait urtez eskean, meditazioan eta aszetismoan ibili ondoren, esnatze espirituala izan zuen. Hala, Buda izenarekin ezagutzen da, eta «esna dena» esan nahi du. Gero, Budak Gangesen lautadan zehar bidaiatu zuen erakutsiz eta komunitate erlijiosoa eraikiz, gizon eta emakumeak, laikoak eta monastikoak barne hartzen zituena.

Budak, Indiako eskualde horretan ohikoa den aszetismo zorrotz (Sramano mugimenduan praktikatua) eta konplazentzia sentsualaren artean, erdiko bide bat erakutsi zuen.​ Bere bide espiritualak barne hartzen zituen entrenamendu etikoa eta praktika gogoetatsuak, hala nola dhyana eta arreta osoa. Budak apaiz brahmanen praktikak ere kritikatu zituen, esaterako, animaliak hiltzea. Kushinagarren hil zen, paranirvana lortuz. Harrezkero, Asian, erlijio eta komunitate ugarik gurtzen dute.

Hil eta mende batzuetara, komunitate budistak bilduma zabaletan bildu zituen bere irakaskuntzak, hitzaldiak (Sutrak) eta kode monastikoak (Vinaya). Irakaspen horiek dialekto prakritoetan transmititu ziren, hala nola Palieraz, eta Indian zehar hedatu ziren komunitate ezberdinetan ahozko tradizio baten bitartez. Ondorengo belaunaldiek testu gehigarriak osatu zituzten: tratatu sistematikoak (Abhidharma), Budaren biografiak, haien iraganeko bizitzei buruzko herri-ipuinen bildumak (Jataka) eta hitzaldi gehigarriak (Mahāyāna sutrak).

Buda izena eta jainkotasuna

Budista guztientzat, gure garaiko Buda gorena da Buddha (P. sammāsambuddha, S. samyaksaṃbuddha). Buda (Buddha) berba pali eta sanskrito antzinako hizkuntzetatik dator, eta «iratzarri dena» esangura du. बुद्ध (buddha) itzultzeko euskarazko beste termino batzuk izan daitezke argia: argitsua, argitua edo gogargietsia.

Budismoan, ez dute Buda hitza pertsonaia historikoa aipatzeko bakarrik erabiltzen, baizik eta Siddharthak lortutako gauza bera lortu duen edonor aipatzeko. Horregatik, askotan, Gautama Buda izendatzen dute.

Gainera, budistek ez dute uste Gautama Buda izan zenik lehen edo azken argitua. Kanon batzuen arabera, Buda Gautama zerrenda luze bateko 28.a izan zen budetan.

Budistek ez dituzte budismoaren irakaspenak hartzen, ez jainkozko agerkaritzat, ezta fede-dogmatzat ere, ikergaitzat baizik. Buda Gautamak berak esan zuen berea ez zela jainkozko esperientzia, eta, gainera, mundu-ikuskera budistak berak dio budaren egoera gizakiek baino ezin dutela lortu.

Siddharta Gautamak esan zuen gizateriaren eta jainkotasunaren artean ere ez dagoela bitartekaririk. Buda adibide bat besterik ez da, gida eta maisu, bidea bere kabuz egin behar duenarentzat. Filosofiaren eta praktika gogoetatsuaren sistema budistan, ez zen jainkozko agerpenik izan, baizik eta mundu guztiak izan dezakeen adimenaren ulermenaren emaitza, Siddharta Gautama izeneko gizakiak lortua eta irakatsia.

Tradizioaren arabera, buda batek botere espiritual edo naturaz gaindiko batzuk izan ditzake. Hala ere, botere horiek bigarren mailakotzat hartzen dira Gautama Budaren beraren jarraibideen arabera, eta, horrela, nagusiki, buda bat erabat esna dagoen pertsona bat da, funtsezko egiaren berri eman duena: bizitzaren izaeraren berri.

Buda Gautama historikoa

Indiako antzinako erresumak eta hiriak Budaren garaian (K.a. 500 ing.)

Bere jaiotza eta heriotza datak ez dira batere ziurrak; K.o. XX. mendearen hasierako historialari gehienak K.a. 563 eta 483 urteen artean bizi izan zela diote, baina, iritzi berriagoetan, K.a. 486 eta 483 bitartean hil zela adierazten da, eta, beste batzuen arabera, K.a. 411. eta 400. urteen artean.​​ Hala ere, gai horri buruz 1988an egin zen sinposio batean,​ behin betiko iritziak aurkeztu zituzten gehienek Budaren heriotzaren data K.a. 400. urte inguruan aurki daitekeen aldia eman zuten datatzat. Dena den, kronologia alternatibo horiek oraindik ez dituzte historialari guztiek onartu.​ Lumbinin balizko santutegi budista bat aurkitzea, Maya Devi tenplua, K.a. 550. urtekoa, gutxi gorabehera, Budaren jaiotze-data are atzerago jar dezake.

Ez da aurkitu Gautama bizi zela egindako erregistrorik, ezta hil eta mende gutxitara egindako idazkirik ere. Gandharako testu budistak dira gaur egunera arte iritsi diren eskuizkribu budistarik zaharrenak, K.a. III. eta I. mendeen artean idatziak eta Hadda inguruan aurkituak, Jalalabadetik gertu, Afganistango ekialdean. Gaur egun, Britainiar Liburutegian gordetzen dira. Karosti karakteretan idatziak izan ziren, gāndhāri hizkuntzan eta urkiaren azalezko hogeita zazpi biribilkitan.

Testuinguru historikoa

Mahākāśyapa Ājīvika aszeta batekin elkartzen da, antzinako Indian ohikoak ziren Śramaṇa talde bat.

Sakamuni edo Sakyamuni izena (sakiarren jakintsua) eta lehen testuetako beste ebidentzia batzuek iradokitzen dute Buda sakia klanean sortu zela, geografikoki zein kulturalki periferian zegoen komunitate bat, K.a. V. mendeko Indiako azpikontinentean. Errepublika txiki bat edo oligarkia zen komunitatea. Baliteke bere aita buruzagi hautatua edo oligarka bat izatea.​ Johannes Bronkhorst-ek Magadha handia deitzen dio ekialdeko kultura horri, eta hau adierazten du: «budismoa eta jainismoa kultura ez-vediko batean sortu ziren».

Shakyak ekialdeko talde etniko bat zen, bere burua Āryāvarta (ariarren egoitza) kanpo jartzen zuena eta jatorri nahasikoak (saṃkīrṇa-yonayaḥ, seguraski alde ariar eta alde indigena). Manuren legeak (10.11, 22) eta Baudhāyana-dharmaśāstra (1.1.2.13-4) ez-ariartzat hartzen dituzte, eta haiek ikuste hutsak sakrifizio garbitzailea eskatzen zuen ordaintze gisa.​ Hori Ambaṭṭha Sutta palian baieztatzen da, non esaten den shakyak «hizketa zakarrekoak» eta «morroi-jatorrikoak» direla, eta brahmanek kritikatzen dituzte «ez dituztelako haiek ohoratzen, errespetatzen, estimatzen, agurtzen edo omentzen». Tribu horren praktika ez-vediko batzuek barne hartzen zuten intzestua (neba-arreben arteko ezkontza), zuhaitzei, zuhaitzen espirituei eta nagei gurtza egitea. Levmanen aburuz, «nahiz eta shakyen eta beren arbaso mundaren hizkera zakarrak ez duen hizkuntza ez-indo-arioa hitz egiten zutenik frogatzen, beste froga asko daude iradokitzen dutenak izatez talde etniko (eta seguru asko linguistiko) bereizia zirela».

Brahman vedikoez gain, Budaren bizitza, eragin handiko śramaṇa pentsamendu eskola, hala nola ājīvika, cārvāka, jainismo eta ajñana, loraldiarekin batera gertatu zen.​ Brahmajala Suttak pentsamendu-eskola horietako hirurogeita bi erregistratzen ditu. Testuinguru horretan, śramaṇa lan egiten duen edo ahalegintzen den (helburu nagusi edo erlijiosoren batengatik) norbaiti buruz ari da. Halaber, pentsalari eragingarrien garaia ere izan zen, hala nola Mahavira, Pacuvira, Makkhali Gosāla, Ajita Kesakambali, Pakudha Kaccāyana eta Sanyaia Belatthaputta, Samaññaphala Sutta-n jasotzen den moduan eta ziur aski Budak ezagutzen zituenak. Halaber, badaude froga filologikoak ere iradokitzen dutenak Budaren bi maisuak, Alara Kalama eta Uddaka Rāmaputta, benetan irudi historikoak zirela eta, segur aski, meditazio-tekniken bi forma ezberdin irakatsiko zizkiotela Budari.​ Horrela, bada, Buda pertsonaren santutasuna bere aszetismo mailagatik epaitzen zen garai bateko filosofo ugarietako bat baino ez zen.

Iturriak

Iturri goiztiarrenak

Bu-dhe (𑀩𑀼𑀥𑁂), Sa-kya-mu-nī (𑀲𑀓𑁆𑀬𑀫𑀼𑀦𑀻) Brahmi idazkeran, Lumbiniko zutabearen idazkuntzan (K.a. 250 ing.).

Hasieran, komunitate budistak ahoz transmititu zituen testu guztiak. Testu horiek, sutta (palieraz) edo sutra (sanskritoz), K.a. I. eta K.o. II. mendeen artean idatzi ziren eskuizkribu moduan. John S. Strongek pasarte biografiko batzuk ikusten ditu paliera kanonean, Txinako kanonean, Tibeteko kanonean eta sanskritoko testuetan, materialik zaharrena gisa. Besteak beste, Bilatze nobleari buruzko diskurtsoa (palieraz: Ariyapariyesana Sutta) eta beste hizkuntza batzuetan dituen paraleloak agertzen dira. Beste iturri kanoniko goiztiar batzuk dira: Mahāparinibbāṇa Sutta (Digha Nikaya "DN" 16); Mahāsaccaka Sutta (Majjhima Nikaya "MN "36); Mahapadana Sutta (DN 14), eta Achariyabhuta Sutta (MN), zaharragoak izan daitezkeen kontuak dituztenak baina biografia osoak ez direnak.

Biografia mitikoak

[[Archivo:023 Lalitavistara, Bodhisattva in Tusita Heaven.jpg|thumb|375px|Bodhisattva monumentua Tushitan, Buda jaio aurrekoa, Borobudurren. Monumentu budista erraldoi honek Budaren bizitzaren irudikapen ugari ditu, Lalitavistaratik hartutakoak. Sidarta Gautamaren bizitzari buruzko hainbat iturri biografiko daude, eta, batzuetan, elkarren arteko gatazkan sartzen dira. Testu goiztiarren ondorengoak dira. Horien artean daude: Budakarita, Lalitavistara sutra, Majavastu eta Jataka ipuinak.

Aurrekoen artean, Budakarita da biografiarik goiztiarrena eta osatuena. Asvagosa poetak idatzitako poema epikoa da, K.o. II. mendearen hasierakoa izan daitekeena.​ Hurrengo biografia antzinatasunean, Lalitavistara sutra da, mahāyāna eta sarvastivada tradiziokoa eta K.o. III. mendean datatua. Majasamgika eta Lokotaravada eskoletako Majavastua antzinako beste biografia garrantzitsu bat da, K.o. IV. mendera arte, gutxi gorabehera, modu progresiboan egina.​ Osoena, Darmaguptaka eskolaren biografia da; Abiniskramama Sutra du izenburu, K.o. III. eta VI. mendeetako txinatar itzulpenen artean. Azkenik, Sri Lankako theravada tradizioko Nidanakata edo Jataka kontakizunak, K.o. V. mendean Budagosak konposatu zituenak.

Kondairazko irudikapenak

Pala dinastiaren garaiko margoa, Buda Gautamaren jaiotza miresgarria irudikatzen duena, Mayadevi erreginaren albo batetik sortuz. Sutra Astasahasrika Prajnaparamitaren ilustrazioa, ranjana alfabetoz sanskritoz idatzitako eskuizkribua. Nalanda hirian, Indiako Bihar estatuan.

Lehen testu budistetan, nikāyak eta āgamak, Budak ez du bere burua orojakinduriaren jabetzaz irudikatzen, ezta betiereko izaki transzendente (lokotara sanskritoz) gisa ere. Bhikkhu Analayoren arabera, Budaren orojakintzako ideiak (deifikatzeko gero eta joera handiagoarekin batera) geroago baino ez dira aurkitzen, Mahayana sutretan eta ondorengo iruzkin edo testuetan, hala nola Mahāvastun. Bere orojakintasunaren kontrako ebidentzia lehen testuetan agertzen da. Sandaka Suttan, Anandak, Budaren dizipuluak, orojakileak direla dioten maisuen baieztapenen kontrako argudio bat deskribatu du. Tevijjavacchagotta Suttan, Budak berak dio inoiz ez duela esan orojakile denik, baizik eta «goi-mailako ezagutzak» dituela x(abhijñā) dio .

Bizitza

Siddhārtha printzea Sakya tribuko familia noble batean jaio zen K.a. 563an gutxi gorabehera, gaur egun Nepal herrialdean dagoen Lumbini herrian. Aitak Śuddhodana izena zuen, eta Śākya gobernatzen zuen erregea zen. Hark jauregi bat zeukan Ganges ibairen ondoan, non Siddhārtha bizi zen. Ama Māyā Devi erregearen emaztegai bat zen, eta, Siddhārtha jaiotzean, hil egin zen. Orduan, ama falta zuenez, bere izeko Pajapatiak hezi zuen.

Egun batean, Brahman Asita jakintsuak Siddhārtharen aitari esan zion bere semea erlijio maisu handia izango zela, baina hark ez zuen hori gertatzea nahi, tronuko ondorengoa izatea espero baitzuen. Hori jakinda eta gerta ez zedin, bizitzaren alderik txarrena ez bazuen ezagutzen ez zela hori gertatuko pentsatu zuen. Horretarako, bizitza eroso eta errealitatearekin zerikusirik ez zuen bizimodua eratu zuen haren ingurunean.

Siddhārtha printzearen lehengo 29 urteak bizitza oso eroso eta luxuz beteak izan ziren familiarekin. Baina, egun batean, jauregiko kanpoko aldean gertatzen zenaren ikusnahia piztu zitzaion. Orduan, bere aitari baimena eskatu zion, eta hark baimena eman, baina, irteera, aitak prestatu zuen. Hala ere, ez zuen mina ez sentitzea lortu, eta lehenengo aldiz ikusi zituen gaixoak, zaharrak eta hildakoak.

Uko handia eta bizitza aszetikoaren hasiera

Zahartasuna, gaixotasuna eta heriotza ezagutzean, jauregitik alde egin zuen semea eta emaztea bertan utziz. Siddhārthak bere burua soildu, eta, dirurik gabe eta jantzi hori batekin, argitasunaren bila joan zen.

Urte batzuk pasa ondoren, Siddhārthak izena aldatu, eta Gautama izena hartu zuen; horregatik, Siddhārtha Gautama izenarekin da ezaguna.

Budismoaren testu eta irakaskuntzetan, «ihes handia edo uko handia» esaten zaio Budaren bizitzako une funtsezko horri. Kapilavastu-n zuen jaurgia utzi egin zuen bizimodu aszektiko bat bizitzeko (sanskritoz: śrāmaṇa: σrmaira, palieraz: sāmaṇa: sοmaa). Uko handia esan ohi zaio sakrifizio handitzat hartzen delako. Ekitaldi horren kontakizun gehienak zenbait tradizio budistako testu budista post-kanonikoetan aurkitzen dira, horiek baitira osoenak. Hala ere, lehen aipuak baino testu mitologikoagoak dira horiek.

Gandhara kulturako Uko Handiaren errepresentazioa: Siddharthak bere jauregia uzten du, jainkozko irudiek zaldiaren apatxak daramatzatelarik airean. Zaldia ere laster utzi zuen atzean, aszeta osoa bihurtzeko.

Kontakizun ohikoaren arabera, 29 urte zituenean, lehen aldiz ikusi zituen budismoan lau ikusmirak esaten dena: agure bat, gaixo bat, gorpu hil bat, eta inspirazioa eman zion aszeta bat. Ikusmiren zirrarak astinduta, printzea esnatu egin zen gau batean, eta, ikusi zituen gauza guztiekin hunkituta, printzeak jauregitik alde egitea erabaki zuen gauaren erdian, aitaren borondatearen aurka, seme jaioberria atzean utziz gainera. Anomiya ibaira joan zen Chandaka gurdi-zaindari edo morroiarekin eta Kanthaka bere zaldiarekin, eta ilea moztu zuen. Ondoren, morroia eta zaldia atzean utzita, basora joan zen, eta monje tunika hartu zuen jantzitzat.

Uko handia asko agertu da arte budistan. Tenplu eta erritualen antolakuntzan eragina izan du zenbait komunitate budistetan. Uko handiaren bertsio aldatu bat Barlaam eta Josafat kristau-santuen legendan dago, XI. mendeko kristautasunean asko zabaldu zen kondairan. Nahiz eta istorioak errege kristau garaile eta aszetiko bat deskribatzen duen, argi dago bere jatorrian gai eta doktrina budistak daudela.

Azken urteak

Ukoaren ondoren, urte batzuk igaro zituen jan gabe edo ahal zuen gutxien edaten, besteei laguntzen eta gogoeta egiten.

Gauza guztien ondorioz eta hiltzear zegoela, maisu bati entzun zion bere ikasleari esaten zitararen kordak gogortzen baldin bazituen ez zuela soinurik sortuko eta kordak solte baldin bazeuden zitarak ez zuela soinurik sortuko ere. Orduan, Siddhārtha konturatu zen ez zela, ez bata, ez bestea, eta zerbait jan zuen, eta, burua garbitu ondoren, zuhaitz batera joan zen gogoeta egitera. Nirvana lortu baino lehen, berak bizi izan zituen bizitzak ikusi zituen. Azkenik, nirvana lortu zuen, hau da, argitasuna lortu zuen. Horregatik, besteei berak ikasi zuena irakatsi zien; horren ondorioz, buda gehiago egon ziren.

Budak, heriotzak laster hartuko zuela jakin zuenean, bere ikasleei esan zien orain berek hartu beharko zutela ekimena eta bera gabe bere lana aurrera eraman. Haren ikasle Ananda azkar konturatu zen irakaspena, denborarekin, ahaztu egingo zela, maisuaren memoria gordetzeko moduren bat aurkitu ezean. Ikasle horren ekimenez galdera luzatu zioten, ea ezingo zuketen nolabaiteko ordezkorik irudikatu gogoratu ahal izateko, bai bere pertsona, bai bere irakaskuntzak. Era honetako beharrak asetzeko, nolabaiteko baiezkoa eta baimena eman zien Budak: batetik, fededunak bere bizipenetako lekuetara erromesaldiak egin zitzaketen. Leku horietan, gertakariak gogoratu ahalko zituzten gaizkiaren eta ezjakintasunaren aurkako garaipena, haiek imitatzera animatzeko. Halaber, erraustu ondoren, bere erlikia fisikoak (sanskritoz: sariradhatu, paliz: dhatucetiya ) hartu, eta estupak eraikitzeko baimena eman zien. Budak ez zuen bere irudi propioari buruzko instrukziorik eman aro hartan, eta, berez sortu ziren tenplu eta arte-adierazpideetan, irudi anikonikoak ziren nagusi lehen mendeetan, Buda pertsona erakusten ez zutenak. Buda bere giza itxuran irudikatzen zuten lehen irudiak gure aroko I. edo II. mendean agertu ziren garai berean Gandharan (gaur egun Afganistan) eta Mathuran (Indiako iparraldean).

Siddhārtha Gautama 80 urte zituela hil zen janari-intoxikazio baten ondorioz, K.a. 486an, gutxi gorabehera.

Printze eta erlijiogizon

Buda estatua baten belarri luzatu eta zulatua (Kamakura, Japonia): printzeek erabiltzen zituzten belarritako pisutsu eta handiak, eta horregatik da marka hau Gautama Budaren erregetza-jatorri agian mitikoaren adierazgarri ikoniko bat, estatua askotan ikusten dena.

Erlijio-adituen arabera, Siddharta printzearen ukoaren historiak lan laikoen eta bizitza erlijiosoaren arteko gatazka erakusten du, eta bizitza atseginenak ere sufrimenduz beteta daudela erakusten du. Siddhartha printzea bizitzaren izaera iragankorraz kezkatua zegoen, eta uste izan zuen jainkozko alternatiba bat zegoela aurkitzeko, bizitza honetan bertan aurkitzekoa, gainera, eta bila has zitekeen pertsona zintzo ororen eskura egongo zena. Kezka erlijiosoaz gain, giza sufrimenduarekiko enpatia sakonak eragin zuen Budaren erlijio-bideareen hasiera.

Hala ere, erregetza kontuak kontestu ez literalean ulertu behar dira. Historialariek diotenez, Siddhartha familia aberats eta aristokratiko batean jaio zela dirudi. Baina jaioterria oligarkia edo errepublika moduko aginte-egitura ez oso zabal bat izango zen seguruenik, ez erresuma bat. Horregatik, printzearen izaera eta bizitza zoriontsuaren aberastasuna testu tradizionaletan apainduak dira, neurri batean.

Era berean, Buda hil eta mende batera, Maurya Inperioaren hazkundean, erregetza idealaren kontzeptua indartu egin zen, eta, ikuspegi ideologiko horri, ondo zetorkion Siddartha errege izatea.

Hamabi egintzak

Tradizio Indiar-tibetarrak hamabi egintzatan kontatzen du budaren bizitza:

1. Tusita zeruetatik jaistea
2. Matrizean sartzea
3. Mundu honetan jaiotzea
4. Mundutar arteetan burutzea
5. Plazerezko bizitza gozatzea
6. Ukoa eta jauregitik irtetea
7. Ariketa aszetikoak
8. Bodhi zuhaitz azpian meditatzea
9. Māra horden desegigoa
10. Esnaera perfektu eta azkenaren itxarotea
11. Legearen gurpila mugitzen hastea
12. Parinirvanan sartzea

Budaren irudikapenen historia

K..a. mendeetako lehen artelan budistetan –esate baterako, Sanchiko estupetako erliebeetan–, Buda bera ez da ageri. Maisuaren bizitzako zenbait eszena sinboloz baino ez ziren adierazten:

• Lotus-lorea: bere jaiotzaren edo bere garbitasunaren eta jakinduriaren ikurra
• Bodhi zuhaitza: bere argitasunaren ikurra
• Muchalinda Naga erregeak babestutako Bodhi zuhaitzaren azpian eserleku hutsa, ilustrazioaren oroigarri.
• Gurpila (dharmachakra) «irakaskuntzaren gurpila martxan jarri zeneko» lehen sermoia oroituz.
• Maisuaren oinatzak (phuttabat).
• Aureola edo «suzko energia»
• Estupoak berak (Txina eta Japonian pagoda) Nirvanan sartu zela oroitzen du (pali hizkuntzan: parinibbana ).

Sinbolo horietako batzuk Indiako aurreko kulturetatik zetozen, ikur horietako batzuk dagoeneko gurtzen baitziren: eguzki-diskoa (eguzki-gurpila), sugea eta zuhaitza eta harrizko izpirituak.

Fase ikonikoa

Gandharako lehen buda estatuetako bat

Buda bere giza itxuran irudikatzen zuten lehen irudiak gure aroko I. edo II. mendean agertu ziren, garai berean Gandharan (gaur egun Afganistan) eta Mathuran (Indiako iparraldean). Hala ere, Sri Lankako kronika zaharrek iradokitzen dute Budaren lehen irudi ikonikoak Kristo aurreko hirugarren mendean egin zirela. Oraindik ez dago argi non hasi zen erretratu horien ekoizpena, baina aurkitutako lehen erretratu gehienak Gandhara kulturaren eremukoak dira.

Arte forma desberdinen artean, buda estatuak izan dira nagusi ordudanik XXI. menderaino.

Sortu eta berehala, Budaren irudikapen gutxi batzuk gero eta ugariago eta eskualde aniztasunean hedatu ziren, baita elkarrekiko eraginez ere. Tradizio eta errepresentazio-modu jakin batzuk hedatu ziren, bereziki, esate baterako eskultura indibidualak, egiazkotasun berezi batekin identifikatzeko joera bat. Gai arrunt bat da errege batek agindutako artista batek Buda zuzenean ikusi eta gero sortu zuela irudia, horrela zilegitasun sekularra eta erlijiosoa uztartuz.

Budaren estatuak Aro Modernoan

Gaur egun, Budaren irudikapenak eskola budista guztien eta herri-erlijio forma guztien erlijio-bizitzan irmo integratuta daude.

Beste ikuspegi batekin, egongela edo lorategietan moda-elementu gisa aurki daitezke, chic espiritual baten zabalkundearen ondorioz. Sinbolo anikonikoak, berriz, zentzua galdu dute, nahiz eta Dharma gurpila, adibidez, Indiako bandera nazionalean sartu zen.

Ayutthaya: buda buru bat zuhaitz baten hazkundean bildua.

Buda buruak

XX. eta XXI. mendeetan, Budaren estatuen buruak gero eta eskuragarriago egon dira modan dauden altzari dendetan edo enkanteetan. Horrek Buda buruak irudikapen forma berezia direla pentsatzera eraman dezake ikusle sinesgabea. Hala ere, buruak ez ziren jatorriz horrela eginak, beti estatua oso baten parte izan dira.

Budaren estatuen suntsipena

Bamiyango buda txikiena, talibanek suntsitu aurretik eta ondoren.

Budismoak azkenean beste erlijio batzuei bide eman behar izan dien eremuetan ere, Budaren irudiak askotan mantendu eta errespetatu izan dira mendeetan zehar. Indian, Gupta agintarien menpe hinduismoa nagusitu zen garaian ere (K.o. IV/V. mendeak), ez da ezagutzen Budaren irudien suntsipenik.

Islamak India iparraldea eta erdialdea konkistatzean bakarrik gertatu zen hori, irudiekiko ikonoklasmo zorrotza erakutsi izan dutelako aginte musulman batzuek tarteka (ez beti).

Taliban islamistek, 1998 eta 2001ean,Bamiyanen (Afganistan) Buda estatua erraldoiak suntsitzeak mundu mailako haserrea piztu zuen, eta bertako hazara biztanleriaren erresistentziaren aurka egin behar izan zuten. Pakistan iparraldeko Swat haranean, Budaren irudiak zituzten harri-erliebe txikiago batzuk ere kaltetu zituzten 2007 eta 2009 artean, garai hartan de facto zeuden agintean talibanak bertan.

Ikus, gainera

• Budismoa

Bibliografia

Liburuak

• Arnau, Juan. (2011). Leyenda de Buda. Madrid: Alianza editorial D. L. ISBN 9788420652795. OCLC .776319549.
• (Ingelesez) Beal, Samuel (traductor). (1875). The romantic legend of Sâkya Buddha. [La leyenda romántica de Sakia Buda] Trübner & Co. Ltd.
  Aipua: «PDF 10,5 MB».
• (Ingelesez) Beal, Samuel (traductor). (1883). The Fo-sho-hing-tsan-king, a life of Buddha. [El Fo-sho-hing-tsan-king, una vida de Buda] XIX Oxfor University Press Warehouse
  Aipua: «PDF 17,7 MB».
• Bodhi, Bhikkhu (2005), In the Buddha's Words: An Anthology of Discourses from the Pali Canon, Simon and Schuster.
• Bronkhorst, Johannes (1993), The Two Traditions of Meditation In Ancient India, Motilal Banarsidass
• (Ingelesez) Woodville Rockhill, William. (1884). The life of the Buddha, and the early history of his order. [La vida de Buda, y la historia temprana de su orden] Trübner & Co. Ltd. OCLC .6440592
  Aipua: «PDF 13,8 MB».
• (Ingelesez) Cowell, E.B. (itzultzailea). (1894). Müller, F. Max ed. The Buddha-Karita of Ashvaghosa. [El Buddha-Karita de Asvaghosa] XLIX Oxfor University Press Warehouse
  Aipua: «PDF 14,8 MB».
• Foucher, A.. (1967). Buda. (2. ed.. argitaraldia) Barcelona: Ediciones Grijalbo OCLC .1692875.
• Gethin, Rupert, ML (1998), Foundations of Buddhism, Oxford University Press
• Gombrich, Richard F (1988), Theravada Buddhism: A Social History from Ancient Benares to Modern Colombo, Routledge and Kegan Paul.
• ——— (1992), "Dating the Buddha: a red herring revealed", in Bechert, Heinz (ed.), Die Datierung des historischen Buddha [The Dating of the Historical Buddha], Symposien zur Buddhismusforschung (in German), IV, Gottingen: Vandenhoeck and Ruprecht, pp. 237–59.
• ——— (1997), How Buddhism Began, Munshiram Manoharlal
• ——— (2000), "Discovering the Buddha's date", in Perera, Lakshman S (ed.), Buddhism for the New Millennium, London: World Buddhist Foundation, pp. 

9–25.

• ——— (2009), What the Buddha thought, Equinox
• (Ingelesez) Mahāpātra, Cakradhara. (1977). The real birth place of Buddha. [El verdadero lugar de nacimiento de Buda] Grantha Mandir OCLC .5414050.
• (Ingelesez) Nakamura, Hajime. (1980). Indian Buddhism: a survey with bibliographical notes. [Budismo indio: un estudio con notas bibliográficas] Motilal Banarsidass ISBN 9788120802728..
• (Ingelesez) Nārada. (1992). A Manual of Buddhism. [Un Manual de budismo] Kuala Lumpur: Buddhist Missionary Society ISBN 9679920585..
• (Ingelesez) Skilton, Andrew. (1994). A Concise History of Buddhism. [Una historia sucinta del budismo] Windhorse Publications Ltd. (argitaratze data: 2004-08-01) ISBN 9780904766926..
• Siderits, Mark (2019), "Buddha", The Stanford Encyclopedia of Philosophy
• (Ingelesez) Walshe, Maurice. (1995). The Long Discourses of the Buddha. A Translation of the Digha Nikaya. [Los grandes discursos del Buda. Una traducción del Digha Nikaya] Wisdom Publications ISBN 0861711033. OCLC .32552136.
• (Ingelesez) Warder, A. K.. (2000). Indian Buddhism. [El budismo en la India] Delhi: Motilal Banarsidass Publishers ISBN 8120817419..
• (Ingelesez) Carrithers, Michael. (2001). The Buddha: A Very Short Introduction. [El Buda: una cortísima introducción] Oxford University Press ISBN 9780192854537..
• Baroni, Helen J.. (2002). The Illustrated Encyclopedia of Zen Buddhism. [La enciclopedia ilustrada del budismo zen] The Rosen Publishing Group.
• (Ingelesez) Hiltebeitel, Alf; hainbat. (2002). «Hinduism» The Religious Traditions of Asia: Religion, History, and Culture. [Las tradiciones religiosas de Asia: religión, historia y cultura] Routledge ISBN 0700717625..
• Carter, Scott. (2003). Buda. (berezia. argitaraldia) Madrid: Edimat libros ISBN 8484036928. OCLC .53104465.
• Zotz, Volker H. M.. (2006). Buda, maestro de vida. (1. ed.. argitaraldia) Castellón de la Palma: Ellago Ediciones ISBN 849588187X. OCLC .71821303.
• (Ingelesez) Strong, John. (2007). Relics of the Buddha. [Reliquias del Buda] Motilal Banarsidass Publishers ISBN 9788120831391. OCLC .254292633.
• (Ingelesez) Willemen, Charles (traductor). (2009). Buddhacarita: in praise of Buddha's acts. [Buddhacarita: en alabanza a los actos de Buda] 4 Berkeley, California, EE.UU.: Numata Center for Buddhist Translation and Research ISBN 9781886439429. jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2014-08-27).
• (Ingelesez) Samuel, Geoffrey. (2010). The Origins of Yoga and Tantra. Indic Religions to the Thirteenth Century. [Los orígenes del yoga y del tantra. Las religiones indias al siglo XIII] (3. ed.. argitaraldia) Cambridge University Press ISBN 9780521695343. OCLC .781947262.
• Hamilton, Sue (2000), Early Buddhism: A New Approach: The I of the Beholder, Routledge.
• Kalupahana, David (1992), A History of Buddhist Philosophy: Continuities and Discontinuities, University of Hawaii Press.
• Strong, J.S. (2001), The Buddha: A Beginner's Guide, Oneworld Publications, ISBN 978-1-78074-054-6
• Ñāṇamoli, Bhikku (1992). The Life of the Buddha According to the Pali Canon (3rd ed.). Kandy, Sri Lanka: Buddhist Publication Society.
• Schumann, Hans Wolfgang (2003), The Historical Buddha: The Times, Life, and Teachings of the Founder of Buddhism, Motilal Banarsidass, ISBN 978-81-208-1817-0
• Hirakawa, Akira (1990), A History of Indian Buddhism: From Śākyamuni to Early Mahāyāna, University of Hawaii Press, ISBN 0-8248-1203-4
• Samuel, Geoffrey (2010), The Origins of Yoga and Tantra. Indic Religions to the Thirteenth Century, Cambridge University Press

Aldizkariak

• (Ingelesez) Tripathy, Ajit Kumar. (Año desconocido). «THE REAL BIRTH PLACE OF BUDDHA. YESTERDAY'S KAPILAVASTU, TODAY'S KAPILESWAR» The Orissa historical research journal (Bhubaneswar, Superintendent, Research and Museum, Orissa) XLVII (1): 7 - 15. OCLC .191712365.
• Biblioteca Salvat de grandes biografías - Buda. Barcelona: Salvat OCLC .85245996.

Bibliografia osagarria

Liburuak

• (Ingelesez) Senzaki, Nyogen; McCandless, Ruth Strout; Yongjia, Xuanjue. (1953). Buddhism and Zen. [Budismo y Zen] Nueva York: Philosophical Library OCLC .179952.
• (Ingelesez) Ambedkar, B. A.. (1957). The Buddha and His Dhamma. [El Buda y su Dhamma] I Bombay: People's Education Society OCLC .8390370.
• (Ingelesez) Conze, Edward (traductor). (1959). Buddhist Scriptures. [Escrituras budistas] L88 Harmondsworth, Middlesex; Baltimore: Penguin Books ISBN 0140440887. OCLC .420369.
• Collins, Randall (2009). The Sociology of Philosophies, Harvard University Press, ISBN 978-0-674-02977-4, pp. 1120.
• Jayatilleke, K.N. (1963). Early Buddhist Theory of Knowledge [La Teoría budista temprana del conocimiento] (1st ed.), London: George Allen & Unwin Ltd.
• (Ingelesez) Rāhula, Walpola. (1974). What the Buddha taught. [Lo que enseñó el Buda] (begiratua. argitaraldia) Nueva York: Grove Press ISBN 0802100562. OCLC .1119319.
• (Ingelesez) Reps, Paul; Senzaki, Nyogen. (1985). Zen flesh, zen bones: a collection of Zen and pre-Zen writings. [Carne zen, huesos zen: Una colección de escritos pre-zen y zen] Boston: Tuttle Pub ISBN 9780804831864. OCLC .807561156.
• (Ingelesez) Sathe, Shriram. (1987). Dates of the Buddha. [Las fechas del Buda] (primera. argitaraldia) Hyderabad, India: Bharatiya Itihasa Sankalana Samiti OCLC .17264004.
• (Ingelesez) Ñāṇamoli, Bhikku. (1992). The Life of the Buddha According to the Pali Canon. [La vida del Buda según el Canon Pali] (3. ed.. argitaraldia) Kandy: Buddhist Publication Society OCLC .454807840.
• (Ingelesez) Robinson, Richard H.; Johnson, Willard L.; Wawrytko, Sandra A.; Ṭhānissaro, Ṭhānissaro (Geoffrey DeGraff). (1996). The Buddhist religion: a historical introduction. [La religión budista: una introducción a su historia] (4. ed.. argitaraldia) Belmont, California, EE.UU.: Wadsworth Pub. Co. ISBN 0534207189. OCLC .34984055.
• (Ingelesez) Ortner, Jon. (2003). Buddha. [Buda] (primera. argitaraldia) Nueva York: Welcome Books ISBN 0941807282. OCLC .52269729.
• Walshe, Maurice (1995). The Long Discourses of the Buddha. A Translation of the Digha Nikaya, Boston: Wisdom Publications.
• Wynne, Alexander (2007). The Origin of Buddhist Meditation, Routledge, ISBN 978-0-203-96300-5
• (Ingelesez) Armstrong, Karen. (2004). Buddha. [Buda] Nueva York: Penguin Books ISBN 9780143034360. OCLC .857263496.
• Arnau, Juan. (2007). Antropología del budismo. Barcelona: Editorial Kairós ISBN 978-84-7245-645-7..
• (Ingelesez) Chopra, Deepak. (2008). Buddha: A Story of Enlightenment. [Buda: Una historia de iluminación] Nueva York: HarperOne ISBN 9780060878818. OCLC .179807076.
• Pao, Tch'eng. (2008). Vida de Buddha. España: José J. de Olñeta, Editor ISBN 9788497165648..
• Arnau, Juan. (2011). Leyenda de Buda. Madrid: Alianza Editorial ISBN 9788420652795..
• Arnau, Juan. (2012). Cosmologías de India. Védica, samkhya y budista. México: Fondo de Cultura Económica ISBN 978-6071-610003..
• Arnau, Juan. (2017). Budismo esencial. Madrid: Alianza Editorial ISBN 978-84-9104-564-9..

Hitzaldiak

• (Ingelesez) Bechert, Heinz. (1995). «When did the Buddha live?: the controversy on the dating of the historical Buddha» Conferencia (Delhi: Sri Satguru Publications) (165) OCLC .33669718.
• Arnau, Juan. (2017). «Buda» Conferencia impartida en la Fundación Juan March (17/1/2017) (Madrid).

Kanpo estekak

• Datuak: Q9441
• Multimedia: Shakyamuni Buddha / Q9441