Finlandia
| Republica de Finlandia Suomen Tasavalta Republiken Finland | |||||
| |||||
| Lema nacional: | |||||
| Himno nacional: Maamme/Vårt land | |||||
| Capital • Población |
Helsinki 564.696 | ||||
| Mayor ciudat | Helsinki | ||||
| Idiomas oficials | Finés y sueco | ||||
| Forma de gubierno | Republica Alexander Stubb Petteri Orpo | ||||
| Independencia - Declarata - Reconoixita |
de Rusia 6 d'aviento de 1917 3 de chinero de 1918 | ||||
| Superficie • Total • % augua Mugas |
Posición 63º 337.030 km² 9,4% 2.628 km | ||||
| Población • Total (2020) • Densidat |
Posición 111º 5.525.592 16,39 hab/km² | ||||
| PIB (PPA) • Total (2007) • PIB per capita |
Posición 54º $ 185.485 millons $ 35.279 | ||||
| Moneda | Euro (€) | ||||
| Chentilicio | Finlandés/a[1] u finés/a[1] | ||||
| Zona horaria • en Verano |
UTC+2 UTC+3 | ||||
| Dominio d'Internet | .fi | ||||
| Codigo telefonico | +358
| ||||
| Prefixo radiofonico | OFA-OJZ
| ||||
| Codigo ISO | 246 / FIN / FI | ||||
| Miembro de: UE, ONU, OCDE, OSCE | |||||

Finlandia, oficialment dita Republica de Finlandia (en finés: Suomi u Suomen Tasavalta; en sueco: Finland u Republiken Finland), ye un estau miembro d'a Unión Europea dende l'anyo 1995, independient dende 1917 (d'antes mas perteneixeba a l'Imperio Ruso) y situau en o nord-este d'Europa.[2] Tien buegas a l'ueste con Suecia, a l'este con Rusia y a lo norte con Noruega. Por l'ueste y lo sud ye rodiada por a mar Baltica, que la desepara de Suecia y d'Estonia, cruciando os golfos de Botnia y Finlandia, respectivament. A capital y ciudat mas important d'o país ye Helsinki.
En 2011, Finlandia contaba con una población de 5,4 millons d'habitants en una superficie de 303 899 km². A mas gran parte d'a población d'o país se concentra en l'extremo sud, en a costa d'o golfo de Finlandia y la suya comarca (incluyindo-ie l'aria metropolitana de Helsinki). Finlandia ye lo seiseno país mas extenso d'Europa y conta con una densidat poblacional baixa, de 15,5 habitants por km², o que converte a lo país en o segundo de menor densidat poblacional d'a Unión Europea. A mas gran parte d'os fineses charran finés (u finlandés) como a suya luenga materna, a cual ye una d'as pocas luengas oficials d'a Unión Europea que no descienden d'a familia indoeuropea. A segunda luenga oficial de Finlandia ye lo sueco, charrau como luenga materna por un 5,6 % d'a población.
Finlandia estió parte de Suecia dica que en 1809 estió anexionada por a Rusia imperial, pasando a estar o Gran Ducau de Finlandia, autonomo dica 1917, cuan obtenió la independencia. Actualment, Finlandia ye una republica parlamentaria y democratica, y ye miembro d'as Nacions Unidas dende 1955, asinas como d'a Unión Europea dende 1995. A economía de Finlandia ye una d'as mas prosperas en o continent, basando-se en os importants sectors de servicios, asinas como de manufactura. En o país existe un estau de bienestar, asinas como una politica altament democratica y con livels sumament baixos de corrupción.
Etimolochía
[editar | modificar o codigo]L'orichen d'o nombre "Suomi" ('Finlandia') ye incierto, pero una d'as propuestas mas acceptadas ye que deriva d'a parola proto-baltica "žemē", 'tierra'. A suya ortografía ye muit semellant a o termin saami, forma en a cual se denomina a sí mesmo lo pueblo lapón. Amás d'os parients mas proximos d'o finés —estonio Soome—, iste nombre s'utiliza igualment por cualques idiomas balticos como o letón y lo lituano —Somija y Suomija, respectivament—.
Cheografía
[editar | modificar o codigo]Situada aproximadament entre las latituz 60 ° y 70 ° N, y as lonchituz 20 ° y 32 ° E, Finlandia ye un d'os países mas septentrionals d'o mundo. D'as capitals mundials, solament Reykjavík se troba mas a lo norte que Helsinki. A distancia dende lo punto mas a lo sud, Hanko en Uusimaa, a lo mas a lo norte, Nuorgam en Laponia, ye de 1.160 kilometros.
Finlandia tiene uns 168.000 lacos y 179.000 islas. O suyo laco mas gran, Saimaa, ye lo cuarto mas gran d'Europa. A Rechión d'os Lagos de Finlandia ye l'aria con mas lacos d'o país; muitas d'as prencipals ciudaz d'a zona, sobre tot Tampere, Jyväskylä y Kuopio, se troban amán d'os grans lacos. A mayor concentración d'islas se troba en o sud-ueste.
Gran parti d'a cheografía de Finlandia ye o resultau d'a Edat de Chelo. As cheleras yeran mas gruesas y duroron mas astí en comparanza con a resta d'Europa. Os suyos efectos d'erosión han deixau o paisache finés en a suya mayor parti plano con pocos pueyos y menos montanyas. O suyo punto mas alto, l'Halti con 1.324 metros d'altaria, se troba en l'extremo norte de Laponia en a buega entre Finlandia y Noruega. A montanya mas alta con una tuca enterament en Finlandia ye Ridnitšohkka, a 1.316 m, dreitament adchacent a Halti.
Habendo estau comprimiu baixo l'enorme peso d'as cheleras, o terreno en Finlandia ye augmentando a causa d'o rebote post-glacial. L'efecto ye mas fuerte arredol d'o golfo de Botnia, a on a tierra s'eleva constantment arredol d'1 cm por anyada. Como resultau, o viello fondo marino se converte china chana en tierra ixuta: a superficie d'o país s'expande en bels 7 kilometros cuadraus per anyada. En termins relativos, Finlandia s'eleva dende la mar.
Clima
[editar | modificar o codigo]O prencipal factor que influye en o clima de Finlandia ye la posición cheografica d'o país entre los paralelos norte 60 y 70 en a zona costera d'o continent euroasiatico. En a clasificación climatica de Köppen, toda Finlandia se troba en a zona boreal, caracterizada por veranos calidos y hibiernos chelaus. Dentro d'o país, a temperatura varía considerablement entre las rechions costeras d'o sud y l'extremo norte, amostrando caracteristicas mesmo de clima maritimo que de clima continental. Finlandia ye prou amán de l'oceano Atlantico como pa estar calentada de contino por a corrient d'o Golfo. A corrient d'o Golfo se combina con os efectos moderadors d'a mar Baltica y numerosos lacos interiors pa explicar o clima inusualment calido en comparanza con atras rechions que comparten a mesma latitut, como Alaska, Siberia y lo sud de Groenlandia.
Os hibiernos en o sud de Finlandia (cuan a temperatura meya diaria remaneix por baixo de 0 °C) gosan durar uns 100 días, y en l'interior a nieu gosa cubrir a tierra dende finals de noviembre dica abril, y en as zonas costeras como Helsinki, a nieu a ormino cubre a tierra dende zaguerías d'aviento dica zaguerías de marzo. Mesmo en o sud, as nueiz d'hibierno mas duras pueden fer que as temperaturas baixen a -30 °C, encara que en arias costeras como Helsinki, as temperaturas por baixo de -30 °C son raras. Os veranos climaticos (cuan a temperatura meya diaria remaneix por alto de 10 °C ) en o sud de Finlandia duran aproximadament dende fins de mayo dica meyaus de setiembre, y en l'interior, os días mas calidos de chulio pueden aconseguir mas de 35 °C.
En o norte de Finlandia, particularment en Laponia, os hibiernos son largos y fredos, mientres que los veranos son relativament calidos pero curtos. Os días d'hibierno mas severs en Laponia pueden fer que a temperatura baixe dica -45 °C. L'hibierno d'o norte dura uns 200 días con una capa de nieu permanent dende meyaus d'octubre dica prencipios de mayo. Os veranos en o norte son prou curtos, solament de dos a tres meses, pero encara se pueden veyer temperaturas maximas diarias por alto d'os 25 °C entre as ondas de calor.
O clima finés ye adecuau pa o cautivo de cerials solament en as rechions mas meridionals, mientres que as rechions septentrionals son adecuadas pa la cría d'animals.
Una cuatrena parti d'o territorio de Finlandia se troba dentro d'o Cerclo Polar Arctico y o sol de meyanueit se puede experimentar mientres mas días cuanto mas a lo norte se viache. En o puesto mas septentrional de Finlandia, o sol no se mete mientres 73 días consecutivos mientres o verano y no sale en absoluto mientres 51 días mientres l'hibierno.
Historia
[editar | modificar o codigo]Os cuasi 700 anyos d'asociación de Finlandia con o Reino de Suecia prencipioron en 1154, con a introducción d'o cristianismo por o rei Erik IX de Suecia. Encara que orichinalment estió lo sueco la luenga dominant de l'administración, o finés recuperó la suya relevancia entre o renaiximiento nacionalista de 1842, dimpués d'a publicación d'a epopeya nacional de Finlandia, o Kalevala, por Elias Lönnrot (1802-1884).
A guerra civil finesa (1918) contina estando l'evento mas controvertiu y emocional en a historia d'a Finlandia moderna.
Dica o sieglo XIV, o territorio finés estió disputau por o Reino de Suecia y la Republica de Nóvgorod en as guerras sueco-novgorodenses, quedando o territorio finés dividiu entre todas dos potencias.
En o sieglo XV, Nóvgorod fue anexionau a o prencipau de Moscú y nuevament esclató lo conflicto con o Reino de Suecia, clamau «guerra ingria» (1610-1617), y que deixó a Suecia como potencia dominant d'o territorio finés.
Entre 1700 y 1721 se desenrrolló la clamada Gran Guerra d'o Norte, en a cual Suecia perdió territorios y influencia en o territorio finés, que pasó a formar parte d'a Rusia Imperial. Manimenos, os conflictos militars con Suecia continoron.
En 1808 esclató a clamada Guerra finesa, que dio como resultau l'anexión de Finlandia por o zar Aleixandre I, creyando o Gran Ducau y asumindo-ne lo mandato como lo suyo primer duque. O Ducau de Finlandia duró dica finals de 1917.
O 6 d'aviento d'ixe anyo, poco dimpués d'a revolución bolchevique en Rusia, Finlandia declaró la suya independencia. En 1918 o país experimentó una breu pero amarga Guerra Civil finlandesa que conmocionó la suya escena politica durant anyos.
Mientres a Segunda Guerra Mundial (1939-45) Finlandia libró tres guerras: a Guerra d'Hibierno (1939-1940), a clamada "Guerra de Continación" (1941-1944) y la clamada "Guerra de Laponia" (1944-1945). As dos primeras estioron contra la Unión Sovietica y la tercera contra lo Tercer Reich.
Durant a Segunda Guerra Mundial, Finlandia luitó contra la Unión Sovietica en dos ocasions: a Guerra d'Hibierno (1939-1940) —refirmada en chicota medida por voluntarios de Suecia—, como respuesta a l'agresión y invasión por parte d'a Unión Sovietica, que buscaba expandir-se dimpués d'invadir as republicas balticas; y de nuevo en a "Guerra de Continación" de (1941-1944) —con refirme considerable d'o Tercer Reich y comp parte d'a invasión almana de Rusia—, dimpués d'haber estau abandonada por os países Aliaus d'a Segunda Guerra Mundial en a suya luita contra la Unión Sovietica. A iste conflicto siguió la clamada "Guerra de Laponia" (1944-1945), en a cual Finlandia fació fuera a os alemans d'o norte de Finlandia, en cambiando de bando y combatindo a favor d'os Aliaus dimpués d'a suya rendición.
Os tractaus sinyaus en 1947 y 1948 con a Unión Sovietica tenioron como consecuencia una serie de compromisos politicos, asinas como concesions territorials. Finlandia perdió mas d'o 10 % d'o suyo territorio y la suya segunda ciudat, Viipuri. Amás, un numero considerable de personas habió d'estar evacuau y realochau en atras partes d'o país en constituyir-se la Republica Socialista Sovietica Carelo-Finesa. Atamas d'as concesions politicas y territorials, asinas como d'as indemnizacions de guerra imposadas, Finlandia nunca no estió ocupada por os sovieticos y remanió a l'ueste d'o clamau Telón d'acero, con politica exterior independient pero convertida "de facto"en un territorio neutral entra toz dos bloques, en un proceso que dende alavez se conoix como "finlandización". Finlandia no prenió parte en a Guerra fría en garra d'os dos bandos, estando neutral entre tot o conflicto dica la extinción d'a Unión Sovietica y a suya partición en 15 republicas en 1991. Porkkala, una base militar cedida a los sovieticos en virtut d'as clausulas d'o tractau de paz, estió tornada por a Unión Sovietica en 1956.
A disolución d'a Unión Sovietica y a suya partición en quince republicas en 1991 cambió a situación cheopolitica de Finlandia, deixando sin efecto os compromisos politicos contraitos con a Unión Sovietica, lo que tenió como consecuencia una mayor integración de Finlandia en Europa. D'iste modo lo país dentró en a Unión Europea en 1995.
Organización politico-administrativa
[editar | modificar o codigo]Rechions
[editar | modificar o codigo]Finlandia se divide en 19 rechions (clamadas en finlandés maakunta y en sueco landskap).

Diez ciudaz mas importants
[editar | modificar o codigo]As diez ciudaz mas importants son:
| Puesto | Nombre | Población en 2017 |
|---|---|---|
| 1 | Helsinki | 656.229 |
| 2 | Espoo | 291.439 |
| 3 | Tampere | 239.076 |
| 4 | Vantaa | 235.911 |
| 5 | Oulu | 206.001 |
| 6 | Turku | 193.089 |
| 7 | Jyväskylä | 142.321 |
| 8 | Lahti | 119.944 |
| 9 | Kuopio | 119.249 |
| 10 | Pori | 83.809 |
Cheografía humana y sociedat
[editar | modificar o codigo]Demografía
[editar | modificar o codigo]Finlandia conta con una población d'arredol de 5,3 millons d'habitants y tiene un promeyo de densidat de población de 17 habitants por kilometro cuadrau. Isto la fa, dimpués de Noruega y Islandia, lo país con a población mas espardida en Europa. A distribución d'a población ye muit desigual, ya que la población se concentra en a plana costera d'o sud-ueste. Arredol d'un 60% vive en lugars y ciudaz, estando 1,2 millons qui viven en l'aria metropolitana d'Helsinki. En Laponia, en cambio, a densidat de población ye de solament 2 personas por kilometro cuadrau.
| Anyo | Habitants |
|---|---|
| 1750 | 421.000 |
| 1800 | 837.000 |
| 1850 | 1.636.900 |
| 1900 | 2.655.900 |
| 1950 | 4.029.800 |
| 2000 | 5.181.000 |
| 2019 | 5.522.850 |
Gastronomía
[editar | modificar o codigo]A gastronomía de Finlandia ye conoixida por combinar os productos tradicionals d'o país con as tecnicas y o estilo d'a cocina continental contemporania, con una creixent presencia de l'alta cocina. Por a situación y a historia d'o país, a suyo cocina ha recibiu influyencias d'as cocinas sueca y rusa y en o sieglo XX recibió l'aportación que trayioron os refuchiaus de Carelia. As carnes de cochín y vacuno -y de reno en o norte-, asinas como o pescau d'augua dolza y d'a costa tienen un papel important en os platos tradicionals, mientres que seguntes as rechions se puede rechistrar amás a presencia de distintos vechetals, tuberclos y fongos. I hai una considerable afición a las carnes de la caza: alce, ciervo y aus. Con frecuencia s'utilizan cerials integrals (mestura, hordio, cibada). Tamién s'emplegan distintos lulos (anayons, anayons royos, anayons agros, moras arcticas y arto de riu) pa acompanyamiento d'a minchada prencipal u pa la elaboración de postres. A leit y los suyos derivaus s'utilizan no solament como bebida sino tamién en numerosas recetas. En la cocina tradicional s'usaban napos y atros tuberclos europeus, que siguen consumindo-se, pero, igual que en atros países europeus, a trunfa se convirtió en l'alimento basico preferiu dimpués d'a suya introducción a partir d'o sieglo XVI.
Virollas tipicas son:
- Kaalikääryleet: ruellos de col.
- Hernekeitto: sopa de bisaltos, que cheneralment se sirve os chueves de conchunta con postre.
- Leipäjuusto (u tamién hiilikko u juustoleipä): un queso fresco de leit de vaca.
- Viili: un producto semellant a lo yogur.
- Perunamuusi: puré de trunfas.
- Lihapullat: mondonguillas.
- Palvikinkku: pernil zafumau.
Esporte
[editar | modificar o codigo]
O esporte nacional ye lo "pesäpallo", pero los mes practicaus son os esportes d'hibierno, o fútbol, y l'atletismo en que estioron famosos os fineses voladors (Hannes Kolehmainen, Paavo Nurmi, Ville Ritola, Volmari Iso-Hollo y Albin Stenroos) y Lasse Viren, antimás tien una gran tradición en prebas de lanzamientos sobretot en tirada de chavelina con siet medallas d'oro en os Chuegos Olimpicos y muitos atletas campions d'o mundo y d'Europa entre los que destacan Tero Pitkämäki, Tapio Korjus, Arto Härkönen, Aki Parviainen, Seppo Räty y Kimmo Kinnunen entre d'atros.
Referencias
[editar | modificar o codigo]- ↑ 1,0 1,1 (an) Diccionario aragonés-castellano-catalán. Estudio de Filología Aragonesa. Edacar num. 14. Zaragoza. Edicions Dichitals de l'Academia de l'Aragonés. ISSN 1988-8139. Octubre de 2024 (accesible vía web).
- ↑ (en) Finland en The World Factbook d'a CIA.
| Estaus d'Europa |
| Abkhasia3 | Albania | Alemanya | Andorra | Armenia2 | Austria | Azerbaichán1 | Belarrusia | Belchica | Bosnia y Herzegovina | Bulgaria | Cazaquistán1 | Croacia | Cheorchia1 | Chipre2 | Chipre d'o Norte2, 3 | Chequia | Dinamarca | Eslovaquia | Eslovenia | Espanya1 | Estonia | Finlandia | Francia1 | Grecia | Hongría | Islandia | Irlanda | Italia1 | Kosovo3 | Letonia | Liechtenstein | Lituania | Luxemburgo | Macedonya d'o Norte | Malta | Moldavia | Mónegue | Montenegro | Noruega | Osetia d'o Sud3 | Países Baixos | Polonia | Portugal | Reino Uniu | Rumanía | Rusia1 | San Marino | Serbia | Suecia | Suiza | Transnistria3 | Turquía1 | Ucraína | Vaticano |
| Dependencias: Åland | Akrotiri y Dhekelia | Chibraltar | Guernési | Isla de Man | Islas Feroe | Jèrri | Svalbard |
| 1 Parti d'o suyo territorio ye difuera d'Europa. 2 Se troba en Asia, pero tien relacions historico-culturals con Europa. 3 Parcialment reconoixiu. |
